Стр. 276 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

276

жылдың суық мерзімінде жылуды сақтау қажеттілігімен

байланысты еді. Мұндай кіре беріс түтін шығатын мұржа,

ошақтың тарту жолы, интерьердің шаруашылық жағын

ұйымдастыру элементтері ретінде пайдалануылуы мүмкін.

Ошақтар арқылы үй жылытылды.

Ошақтар үй интерьерінің басты негізі болып табы-

лады. Көптеген олжалар да ошақпен байланысты. Ошақтар

ашық типті. Асүйдің міндетті түрдегі құрылғысы ыдыстарға

арналған ойықтар болып табылады. Ошақтардың қасында

күлге толы жіңішке орлар табылды. Олардың кейбіреуінен

ұқыптап қойылып, мойнына дейін күлге көмілген ыдыстар

табылды. Осыған қарап, ойықтар тек күресінге арналған

шұңқыр емес, сондай-ақ дайын асты ысыту үшін де пай-

даланылатын құрылым ретінде қызмет еткенін аңғаруға

болады. Этнографиядан белгілі болғанындай, мұндай күл

толтырылған шұңқырлар бетіне мал терісі төселіп, қыс

кезінде жылы орын ретінде пайдаланылғаны белгілі.

Қорғаныс құрылыстары кешенінің негізі – «дуал-

қабырға». Түрі және құрылымы жағынан ол доға тәрізді со-

зылып жатқан жай ғана үйінді емес, ағаштан берік тірек-

қаңқа тұрғызып, іші топырақпен толтырылған, бірнеше

блок-секциялардан құралған құрылым.

Дуал-қабырғаның бірыңғай сілемі кіре беріспен

тең емес екі бөлімге бөлінген: батыстағысының ұзын-

дығы – 32 м және ол 3 секциядан тұрады, шығыс телімінің

ұзындығы – 20 м, ол екі блок-секциядан тұрады. Кіре беріс

алдында дуал орнықпаған, ені 5–7 м кеңістік тасталынған.

Бекініс қабырғасының әр секциясына бір тұрғын үй

қабысып тұр.

Қорғаныс сипаттамадағы қажеттіліктен дуал-қа-

бырғалардың батыс және шығыс қанаттары архитекту-

ра жағынан кейбір айырмашылықтарын байқауға бола-

ды. Бекініс жүйесінің шығыс телімі аса жинақталған болып

көрінеді. Кіре беріс жағындағы бірінші секциясы, үйлердің

бірі элементтерімен төменгі жағынан қабысқан негізінде

формасы – дұрыс емес трапеция тәрізді.

Секция негіздерінің мөлшері – 6–10

×

4 м. Екінші

секцияның білігі біраз орнынан қозғалған. Қорғаныс

кешенінің батыс қанаты әртүрлі үш блоктан құралған,

олардың ұзындығы 10, 12 және 8 м. Оның құрылысы

есік-қақпадан бастап жүргізілген. Фортификациялық

бекіністердің құрамына кіретін тұрғын үйлер бір қатар бо-

лып созылып жатыр, ұзын жағымен бағдарланған, бәрінің

ені бірдей – 4 м және бір-бірінен 3–5 м қашықтықта

орналасқан.

валом пространство шириной 5–7 м. К каждой секции кре-

постной стены примыкало одно жилище.

Наблюдаются некоторые отличия в архитектуре за-

падного и восточного крыла валастены, продиктованные

нуждами оборонительного характера. Более компактным

выглядит восточный участок системы укреплений. Пер-

вая от входа секция имеет неправильную трапециевидную

форму основания, смыкающуюся в нижнем объеме с

очертаниями с одним из жилищ. Размеры основания сек-

ции 6–10

×

4 м. Ось второй секции несколько смещена к

югу таким образом, что образует легкий коленчатый выступ

на месте стыка. Такое положение участка оборонительно-

го вала-стены значительно увеличивало радиус действия за-

щитников крепости, давая им возможность контролировать

не только подступы к входу, но и держать под наблюдением

наружные склоны восточной балки. Секция в плане прямоу-

гольной формы, длина сторон 8–9 м. Между ней и северной

стенкой ближайшего жилища оставалось незастроенное про-

странство шириной более 1 м. Этот коридор являлся нижним

ярусом обороны и в сочетании с проходами между жилища-

ми обеспечивал свободное передвижение и возможность бы-

строго подъема на верхнюю стрелковую галерею.

Западное крыло оборонительного комплекса состав-

лено из трех неодинаковых по размерам блоков длиной 10,

12 и 8 м. Возведение его началось от входа. Дугообразная

форма вала достигнута за счет ступенчатого смещения длин-

ных осей трех секций в глубь поселка и подчеркнута легким

замыкающим поворотом на юг крайней секции у склона мы-

са. Жилища, входящие в состав фортификационных укрепле-

ний, вытянуты в одну линию, обращены к ней длинной сто-

роной, имеют одинаковую ширину 4 м и отстоят друг от дру-

га на расстоянии 3–5 м.

Стена возводилась секционно, по блокам, строитель-

ство ее велось от входа, так как именно здесь проходил важ-

ный узел обороны. Одновременно шли работы и по соору-

жению прилегающего жилого строения. Судя по разрезам,

нижняя часть крепостной стены представляла собой тугой,

прочный монолит, практически не разрушенный временем.

В ее составе кроме перемежающихся слоев серого суглин-

ка и глины встречается и дерево. Фрагменты горизонтально

уложенных плах расчищены на отдельных участках. Цоколь-

ная часть каждого отдельного отрезка стены имела прямоу-

гольную (или трапециевидную) форму шириной 3–4 м, дли-

ной 8–12 м и являлась несущей опорой всей конструкции.

Платформа выносилась на передний край траншеи фунда-

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

23. Ақтау көне бекінісі