Стр. 320 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

320

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

27. Хан моласы

се дөңгелек мола қоршаулары, әр кезде салынған кесене-

лер бар. Бұлардан басқа тастан ойылған 30–40 қабір ба-

сына тас қабырғалар мен басқа да ескерткіштер қойылған,

бұларды басқа жақтан алып келген мәрмәр тектес тастардан

жасаған; оның үстіне әктастан жасалған азғантай ғана батыс

қазақстандықтарға ұқсас құлпытастар сақталған. Олардың

көпшілігінде араб әріптерімен қазақ тіліндегі жазбалар

қашалған.

Жартылай аңызға айналған ерліктері және жұртқа

белгілі саяси еңбектері Әбілқайыр ханның атын қазақ

арасында қасиетті аңызға айналдырудың алғашқы табиғи

себебі болды. Мысалы, хан өлімінен кейін бір жылдан соң

Орынбор губернаторы И. И. Неплюев Шетел істерінің кол-

легиясына, «қазірдің өзінде-ақ Әбілқайыр хан олар үшін

әулие болып есептеледі және оның моласының басында

әр түрлі кереметтер болып тұрады деп айтылып жүр» деп

хабарлаған. Ал одан соң Орынборлық тілмаш Я. Гуляев өз

кезегінде губерниялық кеңсеге көптеген қазақтардың ай-

туынша, өткен қыста Әбілқайыр моласына жақын жер-

де көшіп жүретін ру басыларының түсінде бұл жер-

де жақсылық болады деген аян берілген деп хабарлаған.

Сондықтан, олар малдарымен осы жерде қалып, қыстан

аман-есен шыққан.

Ханды өлтірген Барақ сұлтан мен оның айналасын-

дағылардың жұмбақ өліміне байланысты Әбілқайырдың аты

да, жерленген орны да қасиетті деген ұғым қазақ арасында

тіпті күшейе түсті. Орынбордағы Ресей шенеуніктері қазақтар

Әбілқайыр ханды «құдайдың сүйікті құлы» деп есептейді деп

жазады. Қайтыс болған ханды, бір жағынан ел үшін жанын

қиған әулие деп атаса, екінші жағынан оны Алланың өзінің

таңдап алған сүйікті құлы, сондықтан Алла оны өлтірушілерді

жазаға тартқан деген хабар тарады.

могиле и вокруг нее два-три десятка саженцев белой ивы, и

уже несколько месяцев спустя, летом 1750 г., старший сын

Абулхаира и его прямой наследник хан Нуралы (1748–1786)

письменно сообщил оренбургскому губернатору И. И. Не-

плюеву, что «на том месте выросли в одиннадцати местах ма-

лые деревья, на которых и зеленые листки имеются». В по-

следующие годы все эти девственные деревца погибли, сло-

мавшись под сокрушающими порывами частых в степи ура-

ганных ветров. Среди них уцелело и прочно укоренилось в

земле только одно небольшое дерево, которое было посаже-

но в западной части намогильной насыпи, где лежали ноги

погребенного под ней тела правителя.

С 1749 по 1751 г. сыновья хана неоднократно стави-

ли перед российскими властями вопрос о возведении над

могилой их отца «знатного строения» из камня или обо-

жженного кирпича и добротных отделочных материалов.

После более чем двухлетнего обсуждения с ханом Нура-

лы различных вариантов решения этой проблемы Колле-

гия иностранных дел своим указом от 7 июля 1751 г. по-

велела губернатору И. И. Неплюеву «заявить хану Нуралы

о невозможности постройки за неимением материалов в

том месте, где погребен Абулхаир», и если не удастся полу-

чить согласия хана на перезахоронение останков его от-

ца в каком-нибудь ином, более удобном месте, то «в таком

случае построить небольшую гробницу над могилою Абул-

хаира и для этого предложить хану Нуралы прислать вер-

блюдов в один из городов за кирпичами и другими мате-

риалами для гробницы».

Но к тому времени наследники Абулхаира, отчаяв-

шись получить долгожданную помощь из Оренбурга, ре-

шили сами взяться за дело, и уже 18 августа 1752 г. второй

сын умершего хана султан Ералы (1721–1794) письменно

Хан моласы қорымының жалпы көрінісі

Общий вид некрополя Хан Моласы