Стр. 324 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

324

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

27. Хан моласы

за шаншылған, оның үстіне әртүрлі шүберектер, қасықтар,

ыдыстар, ат құйрығы мен тары салынған түйіншектер ілінген.

Жылда ас берген кезінде найза алынып, шұңқырға ет пен

тамақтар салынып, найзаға жаңа шүберектер байланып, най-

за қайта орнына қойылады»

ХІХ ғ. соңында ескерткіш біржола құлады, сол кезде

қазақстандық зерттеуші Дербісәлі Беркімбаев танысу үшін

Хан моласына барып, онда Әбілқайыр бейітінің бір жақ

қабырғасындағы тақтада араб әліпбиімен жазылған, уақыт

келе өте бүлінген түсініксіз жазуды табады. Тақтаның үстінде

жазудың қасында балта, қылыш, қанжардың суреті салынған.

«Сол кездегі хан моласындағы Әбілқайырдың жатқан

жерінде көзге түсетін бұталы жалғыз тал еді», – деп жаза-

ды Орынбор өлкетанушысы И. И. Крафт. Кең көлемді қазақ

зираттарының үстінен көрініп тұратын бұл жалғыз тал

найзағай отын өзіне қарай тартып, бірнеше рет өртке оран-

са да, қайтадан бүршік жарып, бұтақтары жапырақ жая берді.

Ашық, бұлтсыз күндері ақ тал түнгі уақыттарда жұмбақ «сәуле

шашып», қасиетті ханға тағзым етуге келетін адамдар үшін

жол көрсететін бағдаршам сияқты. Әбілқайыр моласына

отырғызылған осы кәрі тал батыс қазақтарының көңіліне

тылсым дүниені ұялатып қана қоймай, сонымен қатар осы

өлкеде «Хан талы» деген жеке атқа ие болды.

Көршілес Ақтөбе және Қостанай облыстарының шека-

ралас жерінде тұратын көнекөз қариялардың айтуы бойын-

ша, Хан талы Хан моласында өткен ғасырдың ортасына дейін

тұрған. Бұл кезде ол үлкен жуан түбірге айналған, томардың

қуысынан жасыл жапырақты жас бұтақтар өсіп шыққан.

Жапырақтардың түсі көкшілдеу болып келген. Бұтағы мол

бұл ағаш бүкіл молалардың ішіндегі жалғыз ағаш болған,

вистое дерево, которое, по свидетельству оренбургского

краеведа И. И. Крафта, четко выделяло место захоронения

Абулхаира из окружавшего его слабоволнистого ландшаф-

та. Одиноко возвышаясь над обширным кладбищем каза-

хов, это дерево постоянно притягивало к себе грозовые

молнии и неоднократно подвергалось пожарам, но каж-

дый раз вновь оживало, пуская на свет из своего потемнев-

шего от черной копоти чрева молодые ярко-зеленые по-

беги. В ясную безоблачную погоду оно таинственно «све-

тилось» в ночное время и служило знаковым путеводным

ориентиром для многочисленных паломников к месту за-

хоронения «богоугодного» хана. Благодаря всем этим свой-

ствам старая ветла, некогда посаженная на могиле Абулха-

ира, не только порождала мистические настроения у запад-

ных казахов, но даже имела в здешнем крае свое собствен-

ное имя – Ханның талы, т. е. «Ханское дерево».

По словам современных старожилов смежных районов

Актюбинской и Костанайской областей, где расположен некро-

поль Хан Моласы, Ханское дерево просуществовало до середи-

ны прошлого века. Оно тогда представляло собой большой тол-

стый пень с дуплом, из которого произрастали молодые ветви

с зелеными листьями, имевшими синевато-голубоватый отте-

нок. Причем это многоствольное дерево было единственным

Жалғыз ағаш – «Хан ағашының» белгісі

Одинокое дерево – живое напоминание о «Ханском дереве»

Жалғыз ағаш. Б. Залесскийдің офорты. 1865 жыл

Одинокое дерево. Офорт Б. Залесского. 1865 год