Стр. 414 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

414

Қоңыр әулие киелі үңгірі

Священная пещера Коныр-аулие

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

1. Кенді Алтай

37. Баянауыл табиғи саябағы

жердің жер байлығын білдіретін монғолдың «баян» және «уул»

(Бай тау) деген сөз тіркесінен шыққан болу керек және бұл

жер қоймаларының байлығын көрсетеді. Бұл жөнінде басқа да

жорамал бар. ОныШ. Уәлиханов «Сәтті тау» деп ой қорытады.

Бұл жерлерде тіпті қатты қыста да малдың қырылған емес,

малдар жапырақты ағаштар мен бұталардың бұтақтарымен

қоректенеді. Мұнда ашық далаларға қарағанда суық желді

емес. Сонымен қатар, Сарыарқа пайдалы қазбаларын алғашқы

болып зерттегендердің бірі 1816 ж. Баянауыл тауларына кел-

ген шебер И. П. Шангин болды. Ол жол бойы өсімдіктері ту-

ралы, қазақтардың салт-дәстүрі мен шаруашылығы жөнінде

деректер синап, Сарыарқа тұрғындары қолданатын бейнелі

географиялық атауларға таңғалумен болды.

Ұлттық саябақтың климаты континентальды. 490 м

абсолюттік биіктікте орналасқан Баянауыл аудан орталы-

ғында ауаның жылдық орташа температурасы 3,5

0

С ша-

масында, қаңтарда минус 13

0

С, шілдеде +20–21

0

С. Аязсыз

кезең жүз күнге созылады. Қар 150 күндей жатады. Жазық

алқаптарда қардың қалыңдығы 25 см, ал таулы жерлерде

қалыңдау. Кейде тау етектеріндегі жазықтарда жел соғады.

Тауларда әдетте жел соқпайды, жазы ыстық емес, жазықтарға

қарағанда қысы жұмсақ.

Таулар мен тау бөктерлерінде су арналары мен ұсақ

өзендер көп, олардың көпшілігі жазда тартылып қалады. Тау-

лар жер асты сапалы суларына бай. Мұнда көл де бар. Олардың

каралинские, Кокшетауские и другие горные поднятия Са-

рыарки не являются древними. Они – возрожденные горы.

Здесь уместно привести некоторые пояснения относи-

тельно горных пород и процесса выветривания. Граниты от-

носятся к магматическим горным породам. Они образовались

из магмы, которая, внедрившись на большой глубине в земную

кору, медленно там остывала и твердела. В конечном итоге об-

разовался гранит. Он включает в себя зерна-кристаллы таких

минералов, как полевые шпаты, кварц и слюды.

Порфирит тоже магматическая горная порода, но он

образовался при сравнительно быстром остывании магмы

близ земной поверхности, т. е. на небольшой глубине. Сла-

гается главным образом полевыми шпатами и роговой об-

манкой.

Кварциты – метаморфическая порода. Она сформи-

ровалась в глубинах земной коры при высоких температу-

рах, большом давлении и воздействии на песчаники горя-

чих минерализованных вод и газов. Следовательно, кварцит

прошел долгий и сложный путь преобразования от песка и

песчаников.

Сланцы образовались в основном из глины. Они, как

и песчаник, относятся к осадочным породам.

Туриста особенно привлекают граниты, так как с ни-

ми связаны и сосновые боры, и выразительные формы их

разрушения, т. е. выветривания. Заметим, что баянаульские

граниты образовались очень давно – в позднем карбоне, т.

е. около 300 миллионов лет тому назад. Метаморфические

породы еще древнее гранитов.

Не просвещенный в геологии читатель может поду-

мать, что выветривание – это воздействие только ветра. Но

это не так. Выветривание – процесс воздействия на горные

породы физических факторов (смен температур, замерзания

воды в трещинах, сильных ветров), химических (природных

кислот и других растворов, да и воздуха, особенно влажного),

биологических (давление на стенки трещин растущих кор-

ней, деятельность роющих землю животных и др.).

В Баянауле издавна известны такие полезные ископа-

емые, как медные, свинцовые руды, золото, серебро и сурьма.

В недавнем прошлом здесь обнаружены месторождения ти-

тана, никеля, молибдена и кобальта. Возможно, что сам топо-

ним «баянаул» происходит от монгольского словосочетания

«баян» и «уул» (Богатая гора) и отражает богатство здешних

недр. Есть и другое суждение на этот счет. Так, Чокан Вали-

ханов осмысливал его как «Благополучная гора». Ведь в этих

местах даже в суровые зимы не отмечалось падежа скота –