Стр. 459 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

459
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 42. Древние менгиры Центрального Казахстана
рхеологтар зерттеген Орталық Қазақстан
ескерткіштерінің ішінде көне құрылыстың
айрықша, ерекше типі – меңгірлер. Бретондық
menhir сөзі «men » – «тас» және «hir» – «ұзын»
сөздерінен шыққан. Жеке тұрған биік тас
тақта мегалитикалық ескерткіш осылай аталған. Меңгірлер
Еуропаның бірқатар өңіріне тараған. Ірі мегалиттер, әсіресе,
Пиреней түбегінде, Францияда, Британ аралдарында жиі
кездеседі.
Орталық Қазақстандағы көне меңгірлердің алғаш
рет Ә. Х. Марғұлан ашып, 1950–1960-шы жж. зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Ғалымның берген мәліметі бойын-
ша, Орталық Қазақстанда көне меңгірлердің 30-дан астам
орны айқындалды. Соғыстан кейін археологтар анықтаған
тастардың жалпы саны жүзден асады. Көне заманда, әрине,
бұдан әлдеқайда көп болды. Орталық Қазақстанның көне
меңгірлері туралы не білеміз? Бұл сұраққа жауапты сол кездегі
зерттеулердің материалдары береді.
Меңгірлер алуан түрлі – шеңберленген, жалпақ және т. б.
Морфологиялық ерекшеліктері жағынан ғалымдар оларды
төртке бөледі: 1) жұмыр қиық, 2) төрт қырлы, 3) биік жазық бетті,
4) жарты шеңбер тәрізді орташа және кіші мөлшерлі жайпақ.
Орталық Қазақстандағы меңгірлердің биіктігі – 1,5 м-ден 4 м-ге
жетеді, кейде одан да биік.
Көне меңгірлердың тұрысы да әртүрлі. Тізбекті
меңгірлердң кейде «меңгірлер аллеясы» деп атайды. Кейде
тастар шеңбер бойымен орналасып, ортасы ашық тұрады.
Жеке тұрған ескерткіштер де көп. Меңгірлердің әртүрлі ор-
наласуна археологтардың сипаттама бергені де бар. Мыса-
лы, үлкен меңгірлер тізбегі Көрпетай тауының солтүстік-
шығыс етегіндегі Қызылшоқы сайынан ашылған. Мұндағы
тастардың саны – 15, археологтардың мәліметі бойынша
айтсақ, алғашында мұнда ұзындығы 250 м-ге дейін жететін
А реди памятников Центрального Казахстана,
открытых и исследованных археологами, есть
особый специфический тип древних соору-
жений – менгиры. Бретонское слово menhir
образовано от men камень и hir длинный. Так
названы мегалитические памятники в виде отдельно стоящих
высоких каменных плит. Менгиры распространены в ряде ре-
гионов Старого Света, особенно широко известны крупные
мегалиты Пиренейского полуострова, Франции, Британских
островов.
Первооткрывателем древних менгиров Центрально-
го Казахстана является А. Х. Маргулан, который в 1950–
1960-х гг. посетил и обследовал многие местонахождения.
По данным ученого, в Центральном Казахстане выявлено не
менее 30 пунктов с древними менгирами. А общее их коли-
чество – это свыше 100 камней, которые археологи зафик-
сировали в послевоенный период. В древности, конечно же,
их было намного больше. Что мы знаем о древних менгирах
Центрального Казахстана? Ответить на этот вопрос позво-
ляют материалы исследований тех лет.
По своему виду менгиры встречаются различные –
скругленные, плоские и т. д. В целом, по морфологическим
особенностям ученые выделяют 4 разновидности древних
менгиров: 1) округлые в сечении; 2) четырехгранные; 3) вы-
сокие плоские; 4) уплощенные средних и малых размеров
с округлым завершением. Высота менгиров Центрального
Казахстана – от 1,5 м до 4 и более метров.
На местности древние менгиры также располагаются
по-разному. Есть вереницы менгиров – иногда их называют
«аллеями менгиров»; встречаются камни, расположенные
группой в виде круга с открытым внутренним пространством;
много, конечно, и одиночных памятников. Археологами бы-
ли описаны некоторые случаи различного расположения
С
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
42. Орталық Қазақстанның көне менгірлері