Стр. 489 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

489
Буддалық таспиық моншағы. XVII ғасырдың ортасы.
Қызылкент лама бұтханасы
Бусины от буддийских четок. Середина XVII века.
Ламаистский монастырь Кызылкент
Мылтықтың қола шүріппелері. XVII ғасырдың ортасы.
Қызылкент лама бұтханасы
Бронзовые курки от ружья. Середина XVII века.
Ламаистский монастырь Кызылкент
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 45. Ламаистский монастырь К зылкент
В сочинении Раднабхадры сообщается, что в конце
1643 г. знаменитый ойратский просветитель и проповедник
ламаизма Зая-пандита зимовал по приглашению Кундолона-
Убаши в его степной ставке, расположенной в урочище Ха-
сулук, где накануне Цаган Сара (монгольского Нового года)
он совершил «освящение субургана» своего старшего брата
Омбо-Дайчин-хошучи. Согласно традиционной практике ла-
маизма, установление субургана, служившего либо гробни-
цей именитых лам, либо реликварием местных служителей
билеушісі Цэцен хан (1680 ж. мерт болған) жеңілісінен зар-
дап шегіп, алғашында Ембі мен Сырттың бастауында көшіп
жүрсе, 1663 ж. бастап торғауыттармен бірге Жайықтың сол
жағасында болды және осы жерде орыс бодандығына кірді.
1671 ж. ол тағы да Очирту Цэцен ханнан жеңіліп, Тибетке
жіберіліп, қандай да бір жерден оралғанда 1672 ж. неме-
се 1673 ж. өмірден өтті. Сол себепті, оның Кент тауында
салдырған ғибадатханалық кешені үш-төрт жылдан артық
өмір сүрмей, Кундолон Убашидің мәжбүрлі оңтүстік Орал
даласына көшіп кетуіне байланысты 1640-шы жж. екінші
жартысында-ақ ақырындап бұзыла бастады, ал ХІХ ғ.
басында үйіндіге айналды.
Солтүстік буддизмнің өңірлік формасы ретіндегі
ламаизм Тибетте буддизм алғаш дүниеге келгенде, яғни VII
ғ. бастап қалыптаса бастаған. Оның негізгі мектебі гелугпа
(«рақымшылық заңы» – сары телпекті ламаизм) XV ғ. пай-
да болып, Моңғолияға, Бурятияға, Жоңғария мен Қытайға
тарады. Оның идеологиясы негізінен лама-ұстаздар
артықшылыққа ие болатын жолдың үш сатысы туралы ілімге
(лам-рим) негізделеді. Бұл мектептің сипатты ерекшелігі –
қатаң монастырлық ереже білімді ұдайы жетілдіріп отыру,
жаңа салт-жораларды, оның ішінде Жаңа жылды тойлауды
да берік сақтау. Оның әсер-ықпалы барлық жерде мона-
стырьлар салумен бекітіледі.
Ойраттар ішінде ламаизмді орнықтыру XVII ғ. екінші
онжылдығының ортасынан басталды. 1616 ж. ойрат княз-
дары оны өздерінің аристократиялық діні деп жариялады.
Олар өздерінің көшпелі аумағында жаңа монастырьларды
бірінен кейін бірін салуға жағдай жасады – бұл ламаизмді
таратудың басты формаларының бірі деп есептеді. Мұндай
монастырлардың тұрғындары ламалар мен монахтар болды
да, ал князьдар оларға анда-санда салт-жоралғы өткізу үшін
ғана келіп тұрды.
Сарыарқаның шығыс бөлігінде рухани ламаистік
орталықтың болуы ойрат ақсүйектерінің саяси идео-
логиялық қызығушылық тұрғысынан ғана болған жоқ. Со-
нымен бірге рухани қасиетінің себептері де болды. Буддизм
кез келген басқа дін сияқты храм тұрғызылатын жерге ерек-
ше көңіл бөлді. Басқа дүниеден оқшауланған өзінше бір
ландшафт, Қызылкент аңғарының табиғи түкпірі тақуалық
жасауға – соншалықты маңызды ойға берілуге және өзін-
өзі дамытуға қалайша жайлы жағдай туғызбасын. Көптеген
қуыстар мен шағын үңгір нирванаға, яғни «нәпсі тұзағынан»
түгелдей ада болуға қол жеткізетін қажетті барлық жағдайды
туғызып берді.