Стр. 499 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

499
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 46. Поселения эпохи бронзы Центрального Казахстана
арқаралы округінен құрамы 99% таза мыстан
тұратын 52 пұттық таза табиғи мыс кесегі XIX
ғасырдың 60-шы жж. II Александр патшаға
жеткізілген. Бұл керемет сыйлықты жіберген
белгілі кенші, бұрынғы көпес Степан Попов
еді. Оның Петербургтегі пәтерінде осы Қарқаралы өңірінде
өндірілген салмағы 39 және 49 пұт болатын тағы да екі кесек
мыс болған.
1830-шы жж. бастап орыс кеншілері Орталық
Қазақстандағы әрекеттерін күшейтті. Көптеген кен
өндіруші қазақтар өздері «кентас» немесе «көктас» деп
атаған құрамында мысы бар кесектерді қойындарына
тығып алып, даланың арымас аттарымен шатқалдарда
кен өндіруді кәсіп етті. Өз даласының ерекшелігін
жақсы білгендіктен, олар кен орындарын оңай тапты.
С. Поповтың, Н. Ушаковтың және басқа да кәсіпорын
иелерінің сенімді адамдары кен орындарының ашылуы
туралы хабарламаларымен округтік әмірлерді мүлдем
басып тастады. Бірнеше ондаған жылдан кейін табылған
кен орындарының саны жүздеп саналды. Сөйтіп, Орталық
Қазақстанда нағыз кен өнеркәсібі басталды.
Өзара бақталас ерікті кәсіпкерлерден басқа гео-
логтар мен тау-кен инженерлері де кен орындарына бар-
лау жүргізді. Көп кешікпей тағы бір жаңалық ашылды. Кен
орнына таяу жерден карьерлер, шахталар мен үйінділер
секілді ежелгі кен өңдеу іздері табыла бастады. Ол кезде
әлі ғылыми терминология қалыптаспағандықтан, олар-
ды «керемет кен» деп, ал осы уақытқа дейін белгісіз ежелгі
кен қазушыларды «кереметтер» деп атап кетті. Көбіне ескі
өндіріс орындарының көлемі аумақты келетін еді. Осы-
лайша геолог С. Х. Болл Жезқазған кен орнынан ертеректе
миллион тоннадан астам тотыққан бай кен өндірілгенін
анықтады. Көп кешікпей Қ. И. Сәтбаев Успенск кен орнында
арю Александру II в 60-х гг. ХIХ столетия до-
ставили из Каркаралинского округа огромную
глыбу самородной меди весом 52 пуда с 99% со-
держанием чистой меди. Организатором этого
сюрприза был известный горнозаводчик, в про-
шлом купец, СтепанПопов, в петербургской квартире которого
находились еще два самородка весом в 39 и 49 пудов, добытых
в приисках того же Каркаралинского округа.
С 1830-х гг. в Центральном Казахстане развернули
свою деятельность русские горнопромышленники. Многочис-
ленные казахи-рудознатцы на неутомимых степных лошадях
промышляли по урочищам, имея за пазухой образцы «кентас»
или «коктас» – так они звали кускимедесодержащей руды. Благо,
знаний о своих степях им было не занимать, и месторождения
они находили в громадном количестве. Доверенные С. Попова,
Н. Ушакова и других предпринимателей буквально заваливали
окружные приказы сообщениями об открытых приисках. Через
несколько десятилетий счет найденным месторождениямшел
уже на сотни. Здесь, в Центральном Казахстане, начался насто-
ящий горнопромышленный бум.
Помимо вольных предпринимателей, неистово со-
перничавших между собой, обследованием месторождений
занимались геологи и горные инженеры. Вскоре последовало
открытие иного характера. Вблизи месторождений в боль-
шом количестве стали находить следы древних разработок
в виде карьеров, шахт, отвалов. Научная терминология тогда
еще не сложилась, и их называли «чудскими копями», а неиз-
вестных древних рудокопов – «чудью». Зачастую старые вы-
работки имели внушительные размеры. Так, геолог С. Х. Болл
установил, что из месторождений Жезказгана было добыто
в древности свыше миллиона тонн богатых окисленных руд.
Позже К. И. Сатпаев просчитал, что на Успенском руднике
первые рудокопы вынули 200 тыс. тонн медной руды.
Ц Қ
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
46. Орталық Қазақстандағы қола дәуірінің қоныстары