Стр. 578 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

578 Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
1. Кенді Алтай53. Қалмаққырған тарихи орны
служил мощным катализатором развития объединительных
тенденций в кочевом обществе трех жузов и способство-
вал мобилизации его боеспособных сил на борьбу с силь-
ным внешним врагом. Ввиду большой актуальности анти-
джунгарского военного союза, на рубеже 1726–1727 гг. в
песчаной пустыне Приаральские Каракумы, где казахские
кочевья граничили в то время с западными владениями ой-
ратов, состоялся большой курултай наиболее авторитетных
и влиятельных представителей разных социальных групп
кочевого общества казахов. Безусловным лидером этого
степного форума стал хан Младшего жуза Абулхаир (1710–
1748), чьи недавние успешные походы против джунгар и
волжских калмыков широко прославили его имя в самых
разных регионах Степи. Участники курултая приняли важ-
ное решение организовать единое ополчение трех жузов,
которое «было освящено клятвою верности друг другу. Хан
Абулхаир избран главным предводителем, и белый конь,
принесенный по обычаю народному в жертву, был принят
залогом будущего успеха». С этого момента наступательная
инициатива в казахско-ойратской войне перешла от джун-
гар к казахским ополченцам, которые, рассредоточившись
вдоль всей северо-западной границы Джунгарского ханства,
начали интенсивно вытеснять караульные войска ойратов
с контролируемых ими территорий.
Основными объектами, по которым воинские силы
казахов наносили прицельные удары, стали джунгарские
стационарные форпосты, расположенные в разных местах
Центрального, Южного и западной части Юго-Восточного
Казахстана. Это было обусловлено их важной стратегической
ролью опорных пунктов военно-политического и экономи-
ческого господства на завоеванных ойратами территориях.
Между джунгарскими передовыми и внутренними
«караулами» регулярно поддерживалась тесная взаимосвязь
посредством мобильных разведывательных групп, или так
называемых «подзорщиков», и «малых разъездных караулов»,
в результате чего их военачальникам удавалось обеспечивать
в течение целого столетия эффективную защиту внешней
безопасности ханства. Разрушить эту военно-оборонитель-
ную систему можно было, уничтожив сторожевые форпосты
джунгар в бассейне реки Сарысу и на южной периферии гор
Улытау; в противном случае наступление казахского опол-
чения могло оказаться уязвимым с тылу и флангов для дис-
лоцированных в этих районах воинских контингентов не-
приятеля.
С середины зимы до конца весны 1727 г. объединен-
ное казахское ополчение нанесло целый ряд поражений
отырықшы-жер өңдеуші Сырдарияның орта сағасының жа-
зиралы жерлеріне ғана емес, сонымен қатар Ұлы жүз бен
Орта жүз қазақтары тұратын өңірлерге де билік жүргізді.
Осы басқыншылық кезінде 5 мың қазақ тұтқынға алынып,
жоңғар ұлысына әкетілді, көптеген адамдар өліп, аман қалған
көшпенді ауылдар жаппай тоналды.
Осындай қиын-қыстау кезеңде Сырдария маңындағы
көшпелі қазақтар өз жайылымдарын тастап, босып кетті.
Тағдырдың осы қатыгез сыны қазақ халқының жадында –
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деген атпен қалды.
Жоңғарлардың қазақтардың басты, саяси, рухани
қасиетті орталығы және Қазақ хандығының бүкіл кенттену
инфрақұрылымының орталығы – Түркістанды басып алуы
үш жүздің бірігуіне ықпал етті. 1726–1727 жж. жоңғарларға
қарсы біріккен әскери жасақ шығару мақсатында сол кездегі
көшпелі қазақтардың ойраттармен шекаралас жері – Арал
маңындағы Қарақұм шөлінде көшпенді қазақтардың белді
де беделді адамдарынан жиналған үлкен құрылтай өтті.
Осы дала форумының басшысы Кіші жүз ханы Әбілқайыр
(1710–1748) болды, оның жоңғарлар мен Еділ қалмықтарына
қарсы жорықта жасаған ерліктері қазақ даласының бар-
ша қиырына тарады. Құрылтайға қатысушылар үш жүзден
құралған біртұтас жасақ ұйымдастыру жөнінде мәмілеге келді.
Әбілқайыр хан бас қолбасшы болып, ал халық дәстүрі бой-
ынша құрбандыққа ақ боз ат шалынды. Осы кезден бастап
қазақ-ойрат соғысындағы күш жоңғарлардан қазақ жағына
көшті. Қазақтар Жоңғар хандығын жасақтарын солтүстік-
батыс шекарадағы бақылау орындарынан ығыстыра бастады.
Қазақтардың негізгі әскери күштері Орталық, Оңтүстік
және Оңтүстік-Шығыс Қазақстандағы батыс жоңғарлардың
тұрақты қамалдарын қиратуға жұмылдырылды. Ойраттардың
басып алған жерлердегі тірек пунктер әскери-саяси және
экономикалық тұрғыдан стратегиялық рөл атқарды.
Жоңғар хандығы оңтайлы барлау топтарының не-
месе шағын шолғыншы күзет көмегімен бір ғасыр бойы
хандықтың сыртқы қауіпсіздігін тиімді қорғай алды. Са-
рысу өзені бойындағы және Ұлытаудың оңтүстік шетіндегі
жоңғардың күзет қамалдарын жою арқылы бұл әскери-
қорғаныс жүйесі талқандалды.
1727 ж. қыс ортасынан көктемнің аяғына дейін
біріккен қазақ жасағы Сарыарқа жерінде жоңғар әскеріне
күйрете соққы беріп, кескілескен шайқастан кейін жауды
Бұланты-Білеуті өзендерінің ортасынан ығыстырып шығарды.
Осы шайқаста Кіші жүздің жетіру руынан шыққан Мәтіұлы
Тайлақ батыр мен оның жиен інісі Ұлы жүздің ошақты руы-