Стр. 579 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

579

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

1. Рудный Алтай

53. Историческая местность Калмаккырг н

нан шыққан батыр Саңырақ Тоқтыбайұлы (шамасы 1693–

1750 жж.) сияқты дарынды да ержүрек қазақ қолбасшылары

ерекше ерліктің үлгісін көрсетті, олар үш жүздің жекелеген

жасақтарын басқарды.

Бұланты-Білеуті өзендерінің маңындағы Қарасиыр не-

месе Қарасире деген жерде жоңғарлар өз тарихында алғаш

рет ірі соққы алды, кейін бұл жер Қалмаққырған – «Қалмақтыр-

дың қырылған жері» деп аталып кетті. XIX ғ. 40-шы жж.

басында осы өлкенің алғашқы, нақты географиялық сипат-

тамасын жасаған орыс көпестері мен әйгілі әскери топо-

графтары осы өлкені Қалмаққырған деген атаумен белгіледі.

Ел ауызындағы аңыздардың біріне айналған, көрнекті эт-

нограф Ә. Ә. Диваев жазып алып жариялаған Қарасиыр

жеңісінен 180 жыл өткеннен кейін де, яғни әліге дейін қазақ

жасақтарының жоңғарларға қарсы күресіне куә болған жер

Қалмаққырылған деп аталады.

Қарасире жері Қалмақтепе тауынан солтүстік-батысқа

қарай 40–50 км жерде. Бұл тұста жалпақ сазды жазық пен

ұсақ шоқылы жазық бір-бірімен қатар келеді. Ең биік жері –

Сатантау ұсақ шоқысы, оның оңтүстігіне қарай жалпы ауданы

3–4 шаршы шақырым болатын күмбез тәрізді Үштөбе тауы

тұр; осы таудың оңтүстік-батысында Қарасире шоқысы бар.

Ол бұл жердегі басты шоқы; одан шығысқа және солтүстік-

шығысқа қарай Үштөбе мен Сатантау ұсақ шоқылары, ал ба-

тыс пен оңтүстік-батысқа қарай – Бетпақдала шөлінің тегіс

сазды жазығы жақсы көрінеді.

Қарасире шоқысынан солтүстік-батысқа қарай

бірнеше шақырым жердеге Сатантауда ғана бұлақ бар,

сондықтан Бұланты-Білеуті өзенаралық жолағы осы

местным джунгарским войскам на территории Сарыарки

и вытеснило их в междуречье Буланты-Белеуитты, где за-

вязались наиболее ожесточенные бои между ними. В этих

битвах особенно отличились такие талантливые и отважные

казахские полководцы, как представитель поколения жеты-

ру Младшего жуза Тайлак-батыр Матиулы и его племянник

по линии матери из отделения тасжурек племени ошакты

Старшего жуза батыр Санырак Токтыбайулы (ок. 1693–1750),

возглавлявшие наиболее многочисленные подразделения во-

инских сил трех жузов.

Самое крупное поражение джунгары потерпели от

казахского ополчения на территории Буланты-Белеуитты

в урочище Карасиыр, или Карасире, которое несколько

десятилетий спустя получило у казахов название Калмак-

кырган – «Место гибели калмыков». Под этим нарицатель-

ным именем оно стало известным российским военным

топографам и купцам еще в начале 40-х гг. XIX в., когда

были составлены первые более или менее подробные гео-

графические описания этого края. В казахском народном

предании, записанном и опубликованном видным россий-

ским этнографом А. А. Диваевым почти 180 лет спустя по-

сле Карасиирской победы, говорится, что казахи здесь дали

«самый блистательный бой» своим врагам, вследствие чего

«местность эта и по сие время называется Калмак-Крылган,

т. е. «гибель калмыков».

Урочище Карасире расположено в 40–50 км к северо-

западу от горы Калмактепе. В его пространстве сочетаются

плоские глинистые равнины и мелкосопочный рельеф. Самая

высокая часть урочища – это мелкосопочник Сатантау, южнее

Қарасиыр шоқысынан түсірілген Бетпақдала жазығы бөлігінің көрінісі

Вид с сопки Карасире (Карасиыр) на равнинную часть пустыни Бетпакдала