Стр. 576 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

576 Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
1. Кенді Алтай53. Қалмаққырған тарихи орны
Қалмақтепе (Қалмақ-Чингара) шоқысы
Панорама сопки Калмактепе (Калмак-Чингара)
Бұл аңыздардың көпшілігін Қазақстанның орталық және
шығыс аймағында өткен ғасырдың басында қазақ фолькло-
рын жинақтаған Құрбанғали Халид пен басқа да көрнекті
ғалымдар қағаз бетіне түсірген. Наймандардан жазылып
алынған әңгіме бойынша, Орта жүздің әскери жасақтары
жоңғар қамалдарының жанында қарумен де қарусыз да
күресіп, көптеген жау қамалдарын «күлге айналдырған». Ара-
да 150 жыл өткеннен кейін Сарысу өзенінің екі жағасындағы
жоңғар молаларын зерттеген Ақмола облысының
өлкетанушылары «темір бас киімдер, сауыттар, темір найзаның
ұштарын» және осы жерлерде қазақтардан жеңілген
ойраттардың әскери жабдықтарын табуы кездейсоқ емес.
XVIIІ ғ. бірінші жартысында Ойрат көшпенділері
Бетпақдаладағы Жоңғар хандығының ішіне солтүстіктен
екпіндеп келе жатқан қазақ жасағына тосқауыл болды.
Олардың бірі Сарысу өзені аңғарынан Білеуті өзенінің
солтүстік жағалауынан солтүстік-батысқа қарай 50–60 км
жерде еді. Жоңғардың үш күзеті осы «шекаралық» өзеннің
қарама-қарсы шығыс жағында Қалмаққорған, Қалмақ және
Қалмақтау сияқты әлі күнге дейін көптеген жоңғар мола-
лары сақталған жерлерде орналасқан.
Барлық күзет ішіндегі алдыңғы қатарлысы Қарағайлы
(Дүсен) мен Білеуті өзендерінің түйіскен тұсындағы шағын
таудың қасындағы, кейіннен Қалмақ-Чингара деп аталған,
өткен ғасырдың соңында Қалмақтепе болып өзгерген бекініс
болды. Осынау тау басында жоңғарлар орнатқан бақылау
бекіністен батыс, солтүстік-батыс және оңтүстіктегі жерлер
түгел көрінді. Бұл жер жоңғар әскербасыларына Білеуті өзені
аңғарын бақылауға тиімді болды.
Жоңғардың күзет бекеті екі үлкен тас плитаның үстіне
қойылған пирамида тәріздес үш қабатты шатыр астындағы
биіктікте тұрды. Қазіргі кезде бұл шатырды жергілікті
тұрғындар «үңгір» деп те атайды, осыған байланысты қазақ
к западу, северо-западу и югу от караула. Расположение его
давало джунгарским военачальникам возможность эффек-
тивно контролировать ближайшие подступы к долине Бе-
леуитты и предупреждать попытки неприятеля застигнуть
пограничные отряды врасплох.
Сам караульный пост джунгарской стражи, очевидно,
находился на трехъярусной вершине сопки под пирамидаль-
ным навесом, образовавшимся из двух больших каменных
плит. В настоящее время этот навес именуется старожилами
края «пещерой», с которой связаны разные исторические
предания и легенды о борьбе казахских батыров с джунга-
рами.
Гора Калмактепе имеет ассиметричное строение:
южный склон ее является довольно крутым, а северный и
восточный склоны – более пологими. На разной высоте на
этих склонах сохранился большой джунгарский некрополь,
насчитывающий более 70 захоронений в виде небольших
овальных насыпей из красно-бурых камней средних разме-
ров. С западной стороны у насыпи обычно установлен круп-
ный камень черного цвета; иногда вертикальных камней у
могил нет, и верх насыпей выложен камнями другого цвета.
Еще около 10 джунгарских могил расположены у подножия
южного склона горы на равнине. Возле трех из них находят-
ся камни серого цвета в виде брусков 50–70 см длиной, на
одном из которых гравировкой нанесена короткая надпись,
выполненная ойратским письмом.
Долина реки Белеуитты по природным условиям яв-
ляется одним из немногих мест на северо-западной окраи-
не Бетпакдалы, где возможно долговременное стационарное
обитание. В первой половине XVIII в. это была внутренняя,
относительно спокойная часть пограничной зоны, удаленная
на несколько десятков километров к югу от рубежной линии
двух соседних кочевых народов. В пользу этого красноре-