Стр. 109 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

109

их восточных соседей. Важная заслуга в принятии ойрата-

ми ламаизма принадлежит торгоутскому религиозному де-

ятелю Нейджи-тойну (1557–1653) и его отцу князю торго-

утов Сайн-Тэнес-Мэрген-Тэмене, проводившим активную

миссионерскую деятельность среди ойратов. Получив рели-

гиозное образование в монастыре Таши-Лхунпо – резиден-

ции панчен-ламы, наставника далай-ламы, Нейджи-тойн по

приглашению своего отца прибыл около 1610 г. в кочевья ой-

ратов, где обратился к правителю племени хошоут Байбагас-

хану (ум. около 1640), его братьям и другим влиятельным ой-

ратским князьям с предложением принять учение ламаиз-

ма. Инициатива этого подвижника встретила заинтересован-

ную поддержку ойратских князей, которые установили не-

посредственные контакты с далай-ламой Йондон-чжамцо,

проложив дорогу в Тибет через Аксу и Баркуль. Вслед за тем

к ойратам прибыл из Восточной Монголии представитель

далай-ламы Цаган-номун-хан; он предложил лидерам ойрат-

ских племен приобщиться к ламаизму путем посвящения в

тойны по одному из их сыновей. После этого около

1616 г. многие предводители ойратов и влиятельные ойрат-

ские тайджи посвятили в духовный сан по одному из своих

сыновей. Правитель хошоутов Байбагас-хан, не имевший в то

время детей, посвятил в ламы своего приемного сына, одного

из сыновей хошоутского нойона Бабахана – будущего раб-

джам Зая-пандиту Намхай-Джамцо (1599–1662).

В 1617 г. Зая-пандита прибыл в Тибет, где стал изучать

теорию и ритуальную практику ламаизма. Он провел в тибет-

ских монастырях более 20 лет и, завершив свое обучение в

Лхасе получением высшей ученой степени рабджам, или раб-

джамба, в 1639 г. вернулся на родину, где широко развернул

миссионерскую и политическую деятельность. С его именем

неразрывно связано интенсивное проникновение ламаизма

в разные слои кочевого общества ойратов и калмыков Повол-

жья, превращение его в господствующую религию Джунгар-

ского ханства и расширение географического ареала тибет-

ского буддизма и культуры в евразийском внутриконтинен-

тальном пространстве. Культурно-просветительская деятель-

ность Зая-пандиты знаменательна также созданием на осно-

ве старомонгольской графики ойратского алфавита и лекси-

ческих норм ойратского литературного языка, так называе-

мого «ясного письма» (тодо бичиг), способствовавшего ста-

новлению и развитию письменности у ойратов и волжских

калмыков. Личность Зая-пандиты сыграла большую роль в

развитии духовной культуры монгольских народов и в исто-

рии культуры всего кочевого мира Центральной Азии.

көрсететін буддалар мен ботхисаттваларды ғибадат ету

арқылы қысқартуға және жеңілдетуге болады деп сендірді.

Ламалардың буддалық ілімін кәсіби тұрғыдан білетіндер

тарапынан сенушілерге көмек көрсету қажеттілігіне орай

Цзонхава тақуа болып қоғамнан біржола кетпей, дінге

сенушілердің тұрақты тәлімгерлері ретінде өмірге белсенді

араласу секілді будда дінбасыларының жаңа міндетін

негіздеді. Бұл міндетті жүзеге асыру үшін Гэлугпа мектебінің

догматикасы ламалар иерархиясының қағидасы негізінде

лама ілімінің орталықтануына қол жеткізуді, сондай-ақ

соңғыларына мүлік пен жерге меншік құқығын беруді

ескерді.

Осынау идеялық қағидаларды жүзеге асыру үшін

ХVІІ ғ. 40-шы жж. – ХVІІІ ғ. бірінші жартысында Жоңғарияда

жаппай будда храмдары мен бұтханалары салына баста-

ды; олар дәстүрлі халықтық ғибадатханалар мен ойрат

зиялыларының даладағы ордаларына жақын орналасты-

рылып, уақыт өте келе елдің маңызды діни және мәдени

орталықтарына айналды. Храм құрылысымен қатар лама

діні өз әсері мен будданың «жеті құндылығын» түбегейлі

насихаттау үшін, будда үшін маңызды жағдайларға бай-

ланысты пирамидалар немесе ступалар түрінде тастан

жасалған қондырғылар – субургандар, сондай-ақ пантеонның

басты құдайларының бейнелерін, «ом ма ни пад мэ хум»

үлгісіндегі құдіретті күші бар құлшылық жазуларын және

басқа да емдік қасиеті бар су көздерінің (арасандардың) жа-

нына, негізгі көш жолдары мен керуен жолдарының бойы-

на орналасқан жақпар тастарға канондық мәтіндер жаз-

ды. Ламалардың белсенді уағыздаушылық қызметі ойрат

тайпасының тікелей маусымдық көші кезінде және олардың

басқа да халықтардың көшімен этникалық межелерінде

жүргізілетін. Лама діні өз оқуларында ежелгі халықтық

сенімдер мен ғибадаттың түрлі элементтерін жинақтап,

оларды өздерінің қағидалары мен дәстүрлерінің негізгі

бөлігі ретінде үйлесімді дамытты.

Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан, Сол-

түстік Қырғызстан, сондай-ақ Шыңжаң (ҚХР) аумағында

ХVІІ–ХVІІІ ғ. ортасында көшпенді ойраттар салған сумэ не-

месе кит тәрізді лама бұтханалары будда мәдениетінің

негізгі ескерткіштері мен лама ілімінің қаншалықты

таралғандығына материалдық дәлел болып табылады.

Олардың қатарына діни ғибадаттар жасалатын храмдардың

немесе кумирнилердің ғимараттары, шаруашылық-

тұрмыстық құрылыстар, ғибадатшылар мен ламаларға

арналған тұрғын үйлер, сондай-ақ суару жүйелері жата-

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

8. Памятники тибетского буддизма