Стр. 518 - ТОМ2

518

тайпа – қарлұқтарды Шыңғыс хан жағына шығарды, бірақ

Қытаймен басталған соғыс жасақтың моңғол үстіртіне

қайтып оралуын талап етті. 1218 ж. Қүшлікке қарсы Жебе но-

ян жасағы жіберілді. Моңғолдар бұл өңірдегі саяси жағдайды

ұтымды пайдалана білді. Олай дейтініміз, жергілікті халық

Күшліктің тонау мен алым-салығынан, мұсылмандарға

жасаған қатыгездігінен ығыр болып, оған қарсы шыға

бастаған. Рашид әд Диннің айтуы бойынша, Жебе ноян «әрбір

адам өз дінін ұстануға және өз ата-бабасының жолын сақтауға

ерікті» деп жар салды. Бұл уәде наймандарға қарсы күрестің

бұрқ ете түсуіне жеткілікті себеп болды. Қалалар моңғолдарға

қақпаларын ашып тастап, оларды өз құтқарушысындай қарсы

алды.

1218 ж. Моңғолиядан құрамында 450 адамы бар 500 түйе-

ге алтын, күміс, жібек, құндыз, бұлғын және басқа тауарлар ар-

тып, керуенді осылай қарай жіберілген болатын. Керуен Орта

Азия қалаларына жете алмады. Отырарда, бірінші шекаралық

қалада ұсталып, көпестері ұрып-соғылды, тауарлары тоналды.

Қазіргілер мұның себебін түрліше бағалайды: біреулері керу-

ен Отырар билеушісі Қайыр ханның ашкөздігінің құрбаны

болды деп есептесе, басқалары хорезмшах Мұхаммед

көпестерді тыңшылар санап, көзін құртыңдар деп бұйрық

берген деп кінә тағады. Қалай болғанда да, керуен талан-

таражға түсіп, аздаған кірешілер зорға құтылып, сұмдық

хабарды моңғолдарға жеткізді. Бұл оқиғалар соғысқа желеу

болды.

1219 ж. көктемде 200 мың моңғол әскері жорыққа ат-

танды. Алдыңғы сапта Сүбедей, Жебе және Тоғучар жасақтары

жүрді. Алтайдан асып, «аттарын тыңайтып алу үшін» жазды

Ертіс аңғарында өткізді, сол жылы күз түсе қалың әскер Оты-

рар қамалына тұмсық тіреді. Алты айдан кейін, кескілескен

ауыр ұрыстан соң Отырар тізе бүгті.

Әрине, Отырар бүлігі мен Отырардың алты ай бойы

қоршауда болуы – XIII ғ. басындағы Қазақстан қалалары

тарихының бір көрінісі. Алайда моңғол шапқыншылығы,

тұтастай алғанда Қазақстанның оңтүстігіндегі қала

мәдениетіне үлкен соққы болды.

Осы бір қиын кезде Отырар өмірге деген қабілет-

тіліктің таңғажайып үлгісін көрсетті. Ол 1219 ж. күйрегеннен

кейін қайта бас көтере алды. Қалада алтын, күміс және мы-

стан тиын соғылды. Шығарылған өнімдердің молдығы

сонша, сол уақытта отырарлық дирхемдер Орта Азияны

оңды-солды шарлады. 1255 ж. армян патшасы I Гетум оны

Сырдариядағы басқа ірі қалалардың қатарында атайды. Оты-

рар Жошы ұлысына кірді, ал Алтын Орда екіге бөлінгеннен

временники по-разному оценивали причины этого: одни

считали, что караван стал жертвой жадности наместника

Отрара Кайирхана, другие обвиняли хорезмшаха Мухам-

мада, который считал купцов шпионами и, возможно, отдал

приказ об их уничтожении. Как бы то ни было, но караван

был перебит, и только нескольким караванщикам удалось

спастись бегством и принести страшную весть в Монголию.

Эти события сделали войну неизбежной.

Весной 1219 г. 200-тысячная монгольская армия вы-

ступила в поход. Впереди шли отряды Субедея, Жебе и Тоху-

чара. Перевалив через Алтай, лето провели в долине Иртыша,

«чтобы лошади откормились», и только осенью 1219 г. войска

подошли к стенам Отрара. После шести месяцев тяжелых

осадных боев Отрар был взят штурмом.

Конечно, Отрарская катастрофа и шестимесячная

осада Отрара – это эпизод в истории городов Казахстана в

начале XIII в. Но монгольское нашествие в целом имело да-

леко идущие последствия для судеб городской цивилизации

юга Казахстана.

Удивительную жизнеспособность проявил в это

тяжелое время Отрар. Он сумел возродиться после

страшного погрома 1219 г. В городе чеканилась монета

– золотая, серебряная и медная. Количество выпускаемой

продукции было столь велико, что отрарские дирхемы

того времени имели широкое хождение в Средней Азии.

В 1255 г. армянский царь Гетум I упоминает его наряду с

другими крупными городами на Сырдарье. Отрар входил

в Улус Джучи, а после разделения Золотой Орды на две

части – в состав Ак-Орды. Он сумел оправиться, и после

разграбления в 1264 г. Отрар по-прежнему играл роль

важного посредника в мировых торговых операциях и

фигурировал в описании торгового пути от Азовского

моря до Дальнего Востока, составленного в 1320 г. фло-

рентийским купцом Пеголотти. Ханы Ак-Орды строили

в Отраре медресе, ханаки, мечети, усыпальницы. Отрар

вышел невредимым из жестоких многолетних схваток

между Тимуром и Урус-ханом, объединившим Золотую

Орду. После разгрома бывшего Улуса Джучи город во-

шел в состав государства Тимура, который неоднократно

посещал его и умер здесь же в ненастную февральскую

ночь 1405 г., в самый разгар подготовки грандиозного

похода на Восток. После его смерти военачальники все

же начали поход, но армия дошла только до села Чилик,

расположенного в 30 км восточнее Отрара, и вернулась

в Самарканд.

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы

1. Кенді Алтай

ның атласы

96. Отырар (Отырартөбе) қалашығы