Стр. 167 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

167
кі жүз тоқсан жылдық тарихы бар Се-
мей – Шығыс Қазақстан облысындағы ірі
қалалардың бірі. 1718 ж. қазіргі қаладан
Ертістің төменгі ағысын бойлай 18 км жер-
де Прокопий Ступиннің басшылығындағы
орыс жасақтары Семипалат бекінісінің негізін қалады. Семи
Палат деген атау 1639 және 1644 жж. аралығында әйгілі ой-
рат ағартушысы Зая пандита Намхай Джамцоның (1599–
1662) серігі лама Дархан Доржы рабдыжамба (1681 ж.
кейін қайтыс болған) салдырған Дархан Доржы хит лама
бұтханасы үйіндісіне орай пайда болған. 1857 ж. «Семи па-
лат» аумағында ресейлік зерттеуші И. А. Армстронг жүргізген
қазба жұмыстары көрсеткендей, Көшпелі ойраттар пайда
болғанға дейін ерте қола дәуірі мен ортағасырда Жоғарғы
Ертіс төңірегінде адамдар тіршілік еткен.
XVII ғ. жазба деректерде, 1644 ж. қыста Ертісте Дар-
хан Доржы өзінің көшпелі ордасымен (хурэ) қонақта болды
және Зая-пандитаның өзі үш-төрт ай осы бұтханада болғанда
«Мани гамбумды» және кейбір тибеттің бағалы манускриптін
ойрат тіліне аударғаны айтылады. 1681 ж. Дархан Доржы
Лхасада жоғары рабдыжамбы ғылыми дәрежесін алып, Зая
пандитаның мұрагері Эрхэ Доржымен елшілік құрамында
хошоуыт билеушісі қонтайшы Данжин сыйлаған 1000 атты
далай-лама қазынасына әкелуге Тибетке кетеді. Ғалымдарға
ламаның кейінгі тағдыры белгісіз; ол Тибетке келген соң
қайтыс болды ма әлде XVIII ғ. басында өзі тұрғызған
бұтхана құлағаннан кейін басқа жаққа көшіп кетті ме,
беймілім. 1734 ж. Г.-Ф. Миллер мен И.-Г. Гмелиннің ғылыми-
зерттеу экспедициясы жаңадан салынған Семипалатинск
бекінісінің қасындағы Дархан Доржы-киттің үйіндісін зерт-
теп, ғибадатхананың саман кірпіштен салынған үйіндісі, ла-
ма құдайының бейнесі мен қайыңға жазылған сол кездегі
еуропалықтарға белгісіз тибет тіліндегі қолжазбалар тапты.
Е емипалатинск – один из крупнейших горо-
дов Восточно-Казахстанской области, исто-
рия которого насчитывает более 290 лет.
В 1718 г. в 18 км от современного города вниз
по течению Иртыша российским отрядом во
главе с Прокопием Ступиным была основана крепость Се-
мипалатная. Свое имя она получила от так называемых Семи
палат – руинированных остатков ламаистского монасты-
ря Дархан-Цорджин-хит, построенного в этом месте между
1639 и 1644 гг. одним из видных сподвижников известно-
го ойратского просветителя Зая-пандиты Намхай Джамцо
(1599–1662) ламой Дарханом-Цорджи-рабджамбой (ум.
после 1681). Но, как показали раскопки дореволюционного
российского исследователя И. А. Армстронга, произведенные
им в 1857 г. на территории «Семи палат», еще задолго до по-
явления в Верхнем Прииртышье кочевников-ойратов, в глу-
бокой древности, в эпоху бронзы и средние века, местность
эта уже была обжита людьми.
По данным письменных источников XVII в., зимой
1644 г. в «иртышском сумэ» Дархана-Цорджи гостил со сво-
им кочевым двором (хурэ) сам Зая-пандита, который за три-
четыре месяца пребывания в этом монастыре совместно с
его хозяином перевел на ойратский язык «Мани гамбум» и
некоторые другие ценные тибетские манускрипты. В 1681 г.
Дархан-Цорджи, получив к тому времени в Лхасе высшую
ученую степень рабджамбы, отправился в составе посоль-
ства преемника Зая-пандиты Эрхэ-Цорджи в Тибет, чтобы
доставить в казну далай-ламы 1000 лошадей, подаренных
ему предводителем хошоутов Данжином-хунтайджи. Даль-
нейшая судьба ламы ученым пока неизвестна; можно пред-
положить, что в скором времени после возвращения из
Тибета он умер или перекочевал в другой регион, так как к
началу XVIII в. построенный им монастырь уже полностью
С
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
12. Город Семей (Семипалатинск)
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
12. Семей қаласы