Стр. 157 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

157

комендант болып қызмет етіп, 1790 ж. революция кезіндегі

француз эмигранты полковник Иосиф де Лианкур туралы

көптеген мәліметтер сақталған.

45 жылдан соң бұл ағаш бекініс фортштатымен

бірге жанып кетіп, кейін жаңадан жасалған болатын. Өс-

кемен бекінісі құрылған кезінде, яғни 1720 ж. қандай бол-

ғанын куәландыратын құжаттық мәліметтер бізге жетпе-

ген. Облыстық тарихи-өлкетану мұражайының қорында

сақталған Өскеменнің 22 жоспары негізінде белгілі дәрежеде

қала дамуының көне сызбасын қалпына келтіруге болады.

1797 ж. жазбаға қарағанда «бұл бекініс шебі жағалай алты

қамал орналасқан жеті полигоннан, екі редант және орлар-

ды нығайтатын бірімен бірі өзара байланысты флангтардан

тұрады».

XIX ғ. аяғы – ХХ ғ. басындағы Өскемен бекінісінің бас

жоспары сақталды. Соның арқасында біз 1772 ж. «Иоанн Бо-

гослов шіркеуі» салынғанын білеміз. Артиллериялық қарулар,

оқ-дәрілер мен қару-жарақтар 1767 ж. салынған қоймада

сақталды. 1789 ж. полк госпитальі салынды. Ол тас іргетастың

үстіне тұрғызылған кәдімгі бір қабатты ағаш үй болатыне, ал

бір госпитальдің жерден қазылып, ағаштан қаланған қоймасы

және ағаштан қаланған ас үйі болды. 1804 ж. осындағы кеден

заставасына қарайтын пакгауз салынды. 1767 ж. офицерлік

штаб ағаш үйде орналасты.

XIX ғ. Өскеменнің шеткерідегі бет-бейнесі өзгере ба-

стайды. Бекініс ретінде пайда болған ол 1804 ж. штаттан тыс

қала атанды (яғни 1775 ж. губерниялық реформаның күшіне

енуіне орай губерниялық немесе уездік қалалар тізіміне ен-

беген), ал 64 жылдан кейін Семей облысының уездік қаласы

атанды. 1763 ж. «Әрбір губерниядағы барлық қала, олардың

құрылысы және көшелері арнайы жоспар бойынша салын-

сын» деген қаулыс 82 жыл өткеннен кейін ғана Өскеменде

жүзеге асты. 1845 ж. қала жоспары жасалып, бекітілді.

Түпнұсқаға Ресей Императорының өз қолымен жазған «Быть

по сему. Николай. Петергоф» деген жазу бар. Шын мәнінде

қаланың алғашқы бас жоспары осы болды. Оны құрастыру

кезінде тарихи жоспар да ескерілді. Жаңа құрылыстар сыз-

басына ескі үйлер сәтімен енгізілді. Алғашқы рет сызылған

«қызыл сызықтар» – заңмен қорғалған құрылыстардың ше-

каралары болып саналды.

Өскемен арқылы сапарлаған XVIII–XIX ғғ. көптеген

саяхатшылардың жазба пікірлері көп ретте бір арнаға

тоғысады. Қалашық шағын болды, ал оның тұрғындарының

өмір тіршілігінде патриархалдық тұрмыс пен дәстүршіл кон-

серватизм белгілері басым болды.

Сохранился генеральный план Усть-Каменогорской

крепости конца XIX – начала XX в. Благодаря этому нам из-

вестно, что в 1772 г. в крепости была воздвигнута «церковь

во имя Иоанна Богослова». Артиллерийские орудия, припасы и

принадлежности хранились в цейхгаузе, построенном в 1767 г.

С 1789 г. существовал полковой госпиталь для больных. Это

была типичная бревенчатая одноэтажная изба на каменном

фундаменте, а «при оном госпители деревянный амбар с по-

гребом и бревенчатой кухней». В 1804 г. был сооружен пак-

гауз, принадлежавший здешней таможенной заставе. Офи-

церский штаб, созданный в 1767 г., занимал деревянную избу.

В течение XIX в. облик провинциального Усть-

Каменогорска постепенно менялся. Возникнув как крепость,

в 1804 г. он стал заштатным городом (т. е. не вошедшим в

списки губернских или уездных городов при введении в дей-

ствие губернской реформы 1775 г.), а спустя 64 года – уезд-

ным городом Семипалатинской области. Что же касается

Указа 1763 г. «О сделании всем городам, их строению и ули-

це специальных планов по каждой губернии», то он коснул-

ся Усть-Каменогорска только 82 года спустя. План был разра-

ботан и утвержден в 1845 г. На подлинном экземпляре соб-

ственной рукой его императорского величества написано:

«Быть по сему. Николай. Петергоф». По существу это был пер-

вый генеральный план города. При его составлении учтена

исторически сложившаяся планировка. Улицы проложены

почти по старым, «спрямляя» их. В четкую схему новых по-

строек органично включены старинные здания. Единожды

проведенные «красные линии» – границы застройки улиц

охранялись законом, за исполнением которого обязан был

следить городской голова.

Исторический ракурс наблюдений многочисленных

отечественных и зарубежных путешественников XVIII–XIX вв.,

путь которых проходил через Усть-Каменогорск, подтверж-

дает общность их мнений. Городок был невелик, а жизнь его

обывателей определяли удаленность края, патриархальность

быта, консерватизм традиций.

В Усть-Каменогорске, как и в любом провинциаль-

ном городе дореволюционной России, в центре находилась

площадь, где стоял Покровский собор. Он первым встре-

чал всех, кто приезжал в город. Храм был построен в 1888 г.

«на средства купца Михайлова П. М. и сторонних благотво-

рителей». Неподалеку располагались торговые ряды, казна-

чейство, полицейское управление. Была пожарная каланча,

а также свой городской сад. Внешний облик обывательских

домов был разнообразен: от деревянных изб до зданий, сво-

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

11. Город Усть-Каменогорск