Стр. 341 - ТОМ2

341
оңғы ортағасыр мен жаңа кезеңде Шу-Талас
өзендерінің арасы – қазақ эпосында аты
шыққан, кеңінен танымал халық батырлары
дүниеге келген және ерлік көрсеткен жері
болды. Олардың есімдері мен ерлік істері
ХІХ–ХХ ғғ. ақын-жыраулар шығармашылығы
мен қазіргі заманғы ғылыми және көркем әдебиеттің ба-
сты өзегіне айналды. Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл
облысының бірқатар елдімекендері осы батырлардың атта-
рымен аталады.
«Батыр» атауы қазақ әдебиетінде өте кең тараған:
мамандардың айтуы бойынша, қазақтың барлық батырлық
дастаны – бұл шынайы тарихи батырлар немесе қиялдағы
батырлар туралы аңыз-әңгімелер.
Батырдың әлеуметтікшығу тегі –өжеттігі, қаһармандығы,
ерлік істері – оның жеке адами қасиеттерімен ерекшеленеді,
бұны ішкі континентальды Еуразиялық көшпелі халықтардың
тарихы куәландырады, бұл атаудың мәні осында болып отыр.
Алғашында «батыр» (баһадүр) деген түркі-моңғол сөзі ұрыс ал-
дында жауға қарсы жекпе-жекке шығатын ержүрек адам деген
мағынаны білдірді. Осы мағынасында XIV ғ. орыс тіліне енген
ертедегі оңтүстік славян атауындағы «ержүрек», яғни «жауын-
гер», III Иван дәуіріндегі Мәскеу мемлекетіндегі «богатырь» сөзі
шет жерлік ержүрек жауынгерлерді атауда жиі қолданылған.
Еуразияның көшпелілер өмірінде батырлық – әлеуметтік
құбылыс ретінде кең тарағанын және бұл таяу батыстағы «татар-
монғол» – славян көршілердің мәдениетіне әсер етпеуі мүмкін
емес екенін куәландырады.
XVII–ХІХ ғғ. бірінші жартысында қазақ қоғамында
батыр атауының өте кең тарауы тарих пен мәдениетке
өзіндік қолтаңба қалдырды. Континенттегі дала мәдениетін
зерттеушілер осындай құбылыстар сол кездегі Еуразияның
көшпелі халықтарында – башқұрт, өзбек, қарақалпақ және
С эпоху позднего средневековья и в новое
время район Шу-Таласского междуречья
стал местом рождения и боевых подвигов
многих широко известных, прославленных
казахским эпосом народных батыров. Их
имена и героическая деятельность освеще-
ны в художественной литературе и научных произведениях
многих авторов XIX–XX вв. и современности. Сегодня име-
нами батыров названы улицы разных населенных пунктов
и некоторые аулы Жамбылской области.
Термин «батыр» чрезвычайно распространен в казах-
ском фольклоре: по признанию специалистов, весь казах-
ский героический эпос – это сказания о легендарных или
реальных исторических батырах.
Происхождение социального института батыров свя-
зано, прежде всего, с личными качествами человека, отли-
чающегося храбростью, доблестью, героическими поступ-
ками, о чем убедительно свидетельствует как сама история
кочевых народов внутриконтинентальной Евразии, так и
собственно значение этого термина. Тюрко-монгольское
слово «батыр» (бахадур, багатур) первоначально означа-
В
Шу және Талас өзендерінің арасындағы тау бөктері
Предгорная равнина в междуречье Шу и Таласа
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 80. Могилы батыров
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
53. Қалмаққырған тарихи орыны80. Батырл р бейіттері