Стр. 345 - ТОМ2

345

қырғыздарда да да әскери көсемдердің институттары ерекше

дамығаныменмұндай құбылыстар ешқайсысынан байқалмаған.

Дала қазақтарының тұрмысында бұл атаудың кең та-

рауын – қазақ мемлекеттігін құру тарихындағы әскери фак-

торлармен және жаңа жерлерді көрші көшпенді отырықшыл

халықтардан еліміздің тәуелсіздігін қарудың күшімен қорғауда

деп түсіндіруге болады.

Жауынгер-батырлардың атақ-даңқышет жерліктермен

әскери соғыста және жаулармен ұрыста халық жасағымен бірге

қауіпті алдыңғы шептерде соғысқанда көрінді.

Батырлардың беделі XVIII–ХІХ ғ. бірінші жартысында,

әсіресе жоңғар шапқыншылығына қарсы, кейіннен – Қоқан

шапқыншылығына қарсы күресте өсті. Әскери, саяси аренаға

көшпелі қазақ қоғамының әртүрлі әлеуметтік топтарынан

жиналған беделді де белгілі ұйымдастырушылар мен әскери

басшылар келді. Солардың алдыңғы қатарында Шу мен Та-

лас өңірінде өмір сүрген Ұлы жүздің Өтеген, Сыпатай, Байзақ

секілді беделді батырлары қазақ халқының міңгілік жадында

қалды.

Жоғарыдағы батырлардың бірі – Өтеген Өтеғұлұлы

(1699–1773). Шу өзенінің төменгі сағасында (Мойынқұм

өңірі) дүниеге келген ол Батыс Жетісу жерінде 15 жасынан

жоңғарларға қарсы күреске белсене араласты. 1740 ж. Сырда-

рия төңірегінде Төле би жасағаның құрамында соғысты, 1757 ж.

жоңғарларға қарсыЖоғарғы Ертіс бойындағы ұрысқа қатысып,

өзінің ұйымдастырушылық қабілеті мен әскери қайратын

көрсетті. Кей аңыздарға қарағанда Өтеген батыр Іле өзені

жағалауында, Шолақтау бөктеріндегі Шеңгелді деген жерге жер-

ленген (қазіргі Қапшағай су қоймасының орны). Қапшағай

СЭС-ның құрылысы барысында ол жерді су басып кеткендіктен

1973 ж. Өтеген батырдың денесін өзінің ұрпақтары Жамбыл

облысы Қордай ауданындағы Кеңес ауылына (қазіргі Өтеген

ауылы) қайта жерледі. 1999ж. Өтеген батырдың 300жылдығына

орай батырдың денесі жерленген төбеге, ауылдан солтүстік-

шығысқа қарай 2 км жерде кесене тұрғызылды (жобаның ав-

торлары – сәулетшілер С. Дембай мен Н. Байекеев). Қабырғасы

ақ мәрмәр таспен безендірілген, монолитті темір бетоннан

салынған Өтеген батырдың кесенесі бір бөлмелі күмбезді

ғимарат. Бұл ғимарат стилі жағынан қазіргі Қазақстанның әр

аймағынан көркемделіп алынған мемориалды сәулет өнерінің

жинақталған түрі. Қабырғаның жоғарғы төртбұрыштары

ернеулеп-белдіктелген, бұрыштары ұшбұрышпен өрнектелген,

бұл батыс аймақтағы дәстүрлі «төртқұлақ» стилін елестетеді.

Ортадағы басты фасадта шығыңқы да, кең де емес қабырғалар

басқа қабырғаларға қарағанда қаптамасымен ерекшеленіп,

ло храбреца, героя, вызывающего врага перед битвой на

противоборство. В этом значении еще в XIV столетии про-

никнув в русский язык, оно заменило более ранний тер-

мин южнославянской книжности «храбр», т. е. «воитель»,

и наряду с русской калькой «богатырь» уже в Московском

государстве эпохи Ивана III нередко использовалось для

обозначения иноземных храбрых воинов. Это позволяет

говорить о широком распространении батырства как соци-

ального явления в кочевом мире Евразии, что, естественно,

не могло не отразиться и в культуре ближайших западных

соседей «татаро-монголов» – славян.

Чрезвычайно широкое распространение звания ба-

тыра в казахском обществе XVII – первой половины XIX в.

является специфической чертой его истории и культуры.

Подобного явления исследователи степных культур конти-

нента не отмечают ни у одного из кочевых народов Евразии

того времени – башкир, узбеков, каракалпаков и кыргызов,

у которых институт военных вождей также получил опре-

деленное развитие.

Широкое бытование этого звания у казахов-степня-

ков во многом объясняется большой значимостью военного

фактора в истории становления казахской государственно-

сти, необходимостью с оружием в руках осваивать новые

территории, а также постоянно отстаивать независимость

своей страны от вооруженных посягательств извне в усло-

виях почти перманентной военной конфронтации с сосед-

ними кочевыми и оседлоземледельческими народами. Зна-

чение профессиональных воинов-батыров определялось той

огромной ролью, которую они играли в периоды иноземной

Бір топ қазақ салт аттылары. А. П. Орловскийдің акварелі. 1811жыл

Конная группа казахов. Акварель А. П. Орловского. 1811 год

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

1. Рудный Алтай

80. Могилы батыров