Стр. 725 - ТОМ2

725
гие из них забыты и не приводятся на современных картах.
Поэтому книга и карта Берга – настоящий клад топонимии,
т. е. географических названий. Берг полагал, что в древних
китайских источниках можно найти первые упоминания об
этом озере. Возможно, и великий географ античного мира
Клавдий Птолемей (II в. н. э.) догадывался о его существова-
нии. Но это всего лишь предположения. Одним из первых о
нем сообщил византийский посол к тюркам Земарх, кото-
рый на обратном пути из города Суяб проследовал в 569 г. по
восточному берегу Арала. Он писал, что шел «12 дней вдоль
песчаных берегов моря». Но он не знал названия этого моря.
Об Арале определенно были осведомлены арабские геогра-
фы. Так, Истахри впервые отобразил его на карте еще в X в.
В российских источниках Арал под названием Синее
море упоминался в самом начале XVII в. Впервые топоним
«Арал» в России прозвучал в 1697 г. В Западной Европе даже
почти в конце XVII в. отсутствуют сведения об Арале. Так, на
известной карте 1687 г. голландского географа Н. Витзена
отмечены реки Яик (Урал), Сейхун (Сырдарья). Река Жем
(Эмба) у него впадает в Яик, а не в Каспийское море. В это
же море несет свои воды Сырдарья. Но на карте нет Арала,
хотя и показано Приаралье – пустыни «Аракун», «Каракун»
и «Бурсукун». Это, несомненно, Большие и Малые Барсуки,
а также Приаральские Каракумы. Показаны кочевья пле-
менных союзов: «Великой Нагаи», туркмен, «казаков-татар»
и «калмыцких орд». Однако через пять лет, в 1792 г., тот же
Витзен составил другую карту, на которой появилось изобра-
жение Аральского моря. Оно им названо Синим (Sinee) или
Соленым (Saluna). Нет сомнений, что названия он извлек из
старых русских источников.
бұйырыпты. Біздің кезімізде бүкіл Қазақстанда олардың
саны 40 мыңнан аспайды.
Барсакелмес аралы туралы айта отырып, Арал теңізінің
өзі туралы айтпай кетуге болмайды. Көне замандардан бері бұл
теңіз-көлді танып-білу барысы қалай жүрді? Ол туралы кім ха-
бар берді? Қазіргі Аралдың аты қашан пайда болдыжәне оның
бейнесі жағрапиялық картаға қашан кірді? Осы және басқа да
көптеген сұрақтарға тамаша орыс географы және биолог,
академик Лев Семенович Берг 1908 ж. өзінде-ақ тиянақты
жауап берген болатын. «Арал теңізі. Физикалық-жағрапиялық
монографияның тәжірибесі» дейтін тамаша кітап соның
қаламынан туды. Оның 600-дей беті және ХХ ғ. басындағы
Аралдың кескін-келбетін бейнелейтін картасы болды. Ол Арал
маңындағы көптеген жағрапиялық нысандардың аттарын
көрсетімен де аса құнды болды. Олардың көбі ұмыт болған,
олар қазіргі карталарда кездеспейді. Сол себепті Бергтің
кітабы мен картасы – топономикаға, яғни жағрапиялық
атауларға қосылған үлкен үлес деп есептеу керек. Берг көне
қытай деректерінен бұл көлдің алғашқы атауларын білуге
болатынын ескертті. Мүмкін, антика дүниесінің ұлы геогра-
фы Клавдий Птолемей де (б. з. II ғ.) Аралдың бұл әлемде бар
екенін білген де шығар. Бұл бар болғаны болжам ғана. Ол тура-
лы алғашқы дерек берушілердің бірі – түркілерге жіберілген
византиялық елші Земарх болды, ол Суяб қаласынан қайтар
жолында 569 ж. Аралдың шығыс жағалауымен жүріп өтіпті.
«12 күн бойы теңіз жағалауын бойлай жүрдім» деп жазды.
Бірақ ол теңіздің атын білмеді. Арал туралы араб географтары
белгілі бір шамада хабардар болған. Мәселен, Истахри бірінші
рет оны картада бейнеледі.
Ресейлік дерек көздерінде Арал Көк теңіз деген ат-
пен XVII ғ. өзінде аталып өтеді. Ресейде «Арал» топонимі
тұңғыш рет 1697 жылы атап айтылады. Батыс Еуропада
XVII ғ. аяғында Арал туралы ешқандай мәлімет болған емес.
Мәселен, голландық географ Н. Витзеннің 1687 ж. атақты
картасында Жайық (Орал), Сейхун (Сырдария) өзендері ата-
лады. Жем (Ембі) өзені онда Каспий теңізіне емес, Жайыққа
құяды. Ол теңіз өз суын Сырдариядан алады. Бірақ картада
Арал маңындағы «Арақұн», «Қарақұн», «Бұрсуқұн» шөлдері
болғанымен, Аралдың өзі болмады. Бұлар Үлкен және
Кіші Борсық, сондай-ақ Арал маңындағы Қарақұм екеніне
шүбә келтіруге болмайды. «Ұлы ноғай», «түрікмен», «қазақ-
татар» және «қалмақ ордасы» көшпелі тайпалар одақтары
көрсетілген. Алайда бес жылдан кейін, 1692 ж. сол Витзен
екінші бір карта құрастырды, онда Арал теңізі көрсетілді.
Оны олар «Синий» (Sinee) немесе «Соленый» (Saluna) деп
Қарабауыр бұлдырық
Чернобрюхий рябок
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 114. Природный заповедник Барсаке ьмес