Стр. 715 - ТОМ2

715
Қазіргі және бұрынғы замандағы дағдарыстың
тууына не себеп болған? Арал маңындағы табиғи орта
мен қоғамның өзара қарым-қатынасының заңдылығы
қандай? Табиғи орта қалай және адам іс-әрекетінің қандай
ерекшеліктерінің әсерімен өзгереді? Мұның барлығы
аймақтың экологиялық жағдайын анықтау үшін қазіргі за-
манда аса маңызды.
Арал теңізі – өте сирек кездесетін су алабы, жан-
жағын шөл дала қоршап жатқандығына қарамастан, теңіз
деп аталған және ешқандай мұхитпен шектеспейді. Қуаң
аймақтардың тұйық су алаптары сияқты Арал да өте тұрақсыз
су айдыны болған.
Мұндай үлкен су алабының тіршілігіне Орта Азияның
ірі өзендері Әмудария мен Сырдарияның (ежелгі Окса мен Як-
сарт, ортағасырлық Жейхун мен Сейхун) ағыны мен Аралға
құюының ұзаққа созылғандығы негізгі фактор екенідігі
анықталды. Б. з. д. I мыңжылдықтың басында-ақ Әмудария суы
толық Арал ойпатына құйған, оған тағы да ол кезде Сырдария,
шамасы Шу да құйған болу керек, сондықтан теңіз деңгейі
мейлінше жоғарылаған.
Алайда кейінгі тарихи кезеңдерде Әмудария бірнеше
рет суын батысқа, Сарықамыс ойпатына бұрды, Каспийде
Ұзбой (қазір өзеннің тек құрғақ арнасы) бойында ағын пай-
да болды. Бұл табиғи да, әлеуметтік-экономикалық себептер-
мен де түсіндіріледі. Соғыстар кезінде Әмудария сағасындағы
бөгендер мен суландыру жүйелері қиратылып, оның суы
батысқа қарай лап қойды. Сөйтіп, б. з. I мыңжылдық орта-
сынан IV–VI ғасырларда Арал теңізінің деңгейі төмендеді.
VII ғасырдан XIII ғасырға дейін Әмудария суы Арал теңізіне
құйылғаннан Арал қайта толды. Алайда XIII ғ. басында Хо-
резмге жасалған моңғол шапқыншылығы кезінде Әмудария
суы тағы да Сарықамыс ойпатына бұрылды.
Келесі ретте Әмудария ағысының Сарықамысқа
бұрылуы Хорезмді Темірдің басып алуымен байланысты
болған болуы керек, әскер суландыру жүйелерін барлығын
дерлік қиратқан. Нәтижесінде Әмудария Сарықамыс ойпатын
басып кетіп, Ұзбой бойымен Каспийге аққан. Арал теңізінің
деңгейі XIV ғасырдың аяғында төмендеген.
Алайда соңғы жүзжылдықта Аралдың деңгейі тұрақты
болмады, бірақ оның деңгейінің ауытқуы негізінен аймақтағы
бірқатар климаттық өзгерістерге байланысты еді. XIII–XV ғғ.
Әмудария суы мүлдем Аралға жетпей қалған кездерде оның
құрғап қалған түбіне қалалар салынған.
Академик В. В. Бартольд жазып кеткендей «Гур-
гандж бөгенін» моңғолдар қиратқаннан кейін Әмудария
Интересны остатки мавзолея на кладбище, располо-
женном рядом с городищем. Сооружение представляет со-
бой оплывший холм высотой 1,6 м, на поверхности которого
обнаружено большое количество обожженных квадратных
кирпичей. Хорошо просматривается обнажившаяся камен-
ная кладка фундамента внешней, северной, стены мавзолея.
Он сложен из тесаных камней в три ряда шириной 2,2 м.
Можно предположить, что мавзолей имел два помещения –
зиаратхану, где совершались обряды поминовения, и гурхану,
где производились захоронения. Было обнаружено погребе-
ние, находившееся в северо-восточном углу гурханы. К со-
жалению, могила была разграблена.
Вход в мавзолей находился с западной стороны и
был оформлен в виде портала, который когда-то был об-
лицован поливными кирпичиками голубого и синего цве-
та. Безусловно, постройка была купольной, и купол венчал
помещение гурханы. На некрополе выделяются развалины
еще трех, но меньших по размеру мавзолеев. Вокруг глав-
ного мавзолея имелся двор шириной 4,5 м, обнесенный
стенами, основание которых выложено из обожженного
кирпича. Вблизи мавзолея обнаружены остатки трех печей
для обжига кирпичей.
Неожиданные находки остатков городов на дне Ара-
ла дают основание для дискуссии об экологическом кризисе
в бассейне Аральского моря, который наблюдается сейчас.
Оказывается, такое уже происходило в древности.
Что явилось причиной возникновения кризисов сей-
час и в прошлом? Каковы объективные закономерности вза-
имодействия общества и природной среды в Приаралье? Как
и под воздействием каких видов человеческой деятельности
Диірмен тасы
Каменный жернов
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 113. Городище Арал-Ас р