Стр. 717 - ТОМ2

717
Каспия; изменился и сток Сырдарьи. В. В. Бартольд приводит
слова историка и географа начала XV в. Шахруха Хафиза-и
Абру, который сообщает о «Хорезмийском озере», т. е. Арале,
следующее: «Этого озера нет, вода Джейхуна проложила себе
новый путь и вливается в Хазарское море... После Хорезма
река течет большей частью по степи до того места, где вли-
вается в Хазарское море», т. е. в Каспий. О Сырдарье сказано,
что она «в Хорезмийской степи соединяется с Джейхуном и
впадает в Хазарское море». В. В. Бартольд приводит и слова
Бабура о Сырдарье, который писал, что «эта река значитель-
но ниже (города) Туркестана вся впитывается в пески и не
соединяется ни с какой рекой или морем». Таким образом,
изменение русла рек Амударьи и Сырдарьи привело к резко-
му сокращению стока воды в Аральское море и явилось при-
чиной одного из «исторических кризисов» Арала, который
имел место в XIII – начале ХV в. Открытие городов на дне
Аральского моря свидетельствует о том, что «катастрофы
Арала» случались и раньше.
Сарықамысқа құйып, Ұзбоймен Каспийге дейін барып,
Сырдарияның ағысы өзгерді. В. В. Бартольд ХV ғ. басындағы
сарай тарихшысы әрі географ Шахрух Хафиз-и Абрудың
«Хорезм теңізі», яғни Арал жөнінде хабарлаған мына сөзін
келтіреді: «Бұл көл енді жоқ, Жейхун суы өзіне жаңа арна та-
уып, Хазар теңізіне құя бастады… Хорезмнен кейін өзеннің
көпшілік бөлігі Хазар теңізіне құятын жерге дейін даламен
ағады», яғни Каспий теңізі туралы айтады. Сырдария жөнінде
ол «Хорезм даласында Жейхунмен бірігіп, Хазар теңізіне
құяды» – деген. В. В. Бартольд Сырдария жөнінде «бұл өзен
Түркістаннан (қала) біраз төмен жерде құмға сіңіп кетеді
де, ешқандай өзенмен де, теңізбен де қосылмайды» деген
Бабырдың сөзін келтіреді. Сонымен, Әмудария мен Сырдария
өзендері арналарының өзгеруі Арал теңізіне құятын судың
кенет азаюына және ХIІІ ғ. мен ХV ғ. басындағы Аралдың «та-
рихи дағдарысына» әкелгенін көруге болады. Арал теңізінің
түбінен қалалардың ашылуы «Арал апатының» бұған дейін де
болғандығын дәлелдейді.
Бұрынғы Арал теңізінің түбіндегі шаңды дауыл
Пыльная буря на бывшем дне Аральского моря
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 113. Городище Арал-Ас р