Стр. 709 - ТОМ2

709
Әбілқайыр хан өлгеннен кейін Солтүстік-Шығыс
Арал маңындағы жерде әлеуметтік тірек болған Кіші
жүздің Әлімұлы ұрпағының шөмекей және шекті рула-
ры оның бұрынғы бақталасы Батыр сұлтанның (1771 ж.
дүниеден өтті) қол астына, одан кейін оның үлкен ұлы Хи-
уа хандығының бұрынғы билеушісі Қайып ханның (1795 ж.
дүниеден өтті) қол астына өтеді. Қайып хан өзінің тұрақты
резиденциясын салу үшін Жанкент қалашығын таңдады.
Қала үйіндісі 1797 ж. Арал қазақтарының сайлауымен болған
Қайып ханның үлкен ұлы Әбілғазы сұлтанның (1815 ж.
дүниеден өтті) да тұрақты ордасы болып қалды. Билеуші
ретінде оның тағдыры қайғылы болды. Ұйымдастырушылық
және басқа да қабілетінің болмағандығынан көшпенділерді
соңынан ілестіре алмады, өмірінің соңғы он шақты жылын
кедейлікпен өткізеді. Көзін көргендердің айтуы бойынша,
Әбілғазының 8 саулық қойы, 2 сиыры, 3 немесе 4 түйесі
және 1 ғана аты болыпты.
Сырдарияның төменгі жағындағы ежелгі қалашықтарда
сол кездегі қазақтың Жошы ұрпағының билеушілері ара-
сынан шыққан ықпалды да атақты Әбілғазының үлкен ұлы
Арынғазы хан (1815–1821) билік жүргізген жылдары Ресей
мен Орта Азияда кеңінен танымал болды. Кейіннен дәстүр
бойынша өзінің қыстық ордасын салған Жанкенттің жа-
нында оның балалық және жастық шағы өтті; Арынғазыны
салтанатты түрде хан сайлауға Жанкент жері таңдалды, осы
аңыз болған қалада 1815 ж. ескі дәстүр бойынша ақ киізге
отырғызып, хан көтерді. Атаққұмар, ерік жігері күшті, си-
рек кездесетін ақыл иесі Арынғазы өзіне тәуелді Кіші жүз
руларына аз уақыт ішінде өз билігін орнатты, ішкі тарты-
стар және отырықшы ауылдар мен сауда керуендеріне қол
астындағы көшпенділердің шабуылын тоқтатты, Ресей мен
Бұхар саудагерлерінің саудасының дамуына белсенді ат са-
лысты. Осының арқасында Арынғазы Қазақ даласы мен Ор-
та Азия хандықтары арасында үлкен беделге ие болды. Бас
штабтың капитаны барон Е. К. Мейендорфтың өзі жақсы
танитын Жанкенттің жаңа билеушісі туралы жағымды пікір
айтады «Арынғазының даңқының кең тарағаны соншалық,
оны көптеген қазақтар Теңім хан, дүниені билеуші деп атап
кетті. Бұхардың әмірі Хайдар (1801–1825) жаңа сайланған
ханға ресми түрде атақ беріп, Кіші ордадан тауарымен өтетін
барлық бұхар саудагерлері Арынғазыға ақша төлесін деп
бұйрық шығарды.
1820 ж. Жанкент ауданына Бұхар хандығына кетіп
бара жатқан А. Ф. Негри бастаған Ресей елшілігінің өкілдігі
тоқтайды. Хан Арынғазы өкілділікті Бұхараға дейін шығарып
валины города оставались постоянной ставкой и старшего
сына Каипа, султана Абулгазы (ум. в 1815), избранного в
1797 г. приаральскими казахами ханом. Но судьба его как
правителя сложилась печально. Не отличаясь необходимы-
ми организаторскими способностями и прочими талантами,
он оказался неспособным привлечь к себе более или менее
многочисленную группу кочевников и в результате этого
провел последние десять лет своей жизни в глубокой бед-
ности. Все богатство Абулгазы состояло, по свидетельству
очевидца, в «восьми дойных овцах, двух коровах, трех или
четырех верблюдах и одной лошади».
Широкую известность в России и Средней Азии
древнее городище в низовьях Сырдарьи приобрело в годы
правления старшего сына Абулгазы – Арынгазы-хана (1815–
1821), ставшего в это время самым влиятельным и знаме-
нитым среди казахских правителей-джучидов. Его детство
и юность прошли вблизи Жанкента, где он впоследствии
по традиции расположил свою зимнюю ставку; местом для
церемонии провозглашения Арынгазы ханом был выбран
Жанкент, и на территории легендарного города в 1815 г. он
был поднят по древнему обычаю на белой кошме. Обладая
большим честолюбием, сильной волей и незаурядным умом,
Арынгазы сумел быстро добиться усиления своей власти над
зависимыми от него родами Младшего жуза, пресек внутрен-
ние междоусобицы и нападения подвластных ему кочевни-
ков на оседлоземледельческие селения и торговые карава-
ны, активно содействовал русским и бухарским купцам в
развитии транзитной торговли. Благодаря этому Арынгазы
приобрел большой авторитет как в Казахской степи, так и
в среднеазиатских ханствах. Согласно компетентному от-
зыву о новом владельце Жанкента капитана Генерального
штата барона Е. К. Мейендорфа, лично знавшего хана, «слава
Арынгазы распространилась так далеко», что многие казахи
называли его Тенум-хан, что значит хан-миротворец. Бухар-
ский эмир Хайдар (1801–1825) специальным фирманом
официально утвердил титул новопровозглашенного хана и
«приказал кроме того, чтобы все бухарские купцы, которые
будут проходить с товарами Малую орду, платили за право
прохода Арынгазы, и только ему одному».
В 1820 г. в районе Жанкента побывала направляв-
шаяся в Бухарское ханство российская дипломатическая
миссия А. Ф. Негри. Хан Арынгазы выразил желание сопро-
вождать миссию до Бухары, и посланцы Александра I полу-
чили возможность в течение полугода тесно общаться с ха-
ном, а после возвращения в Петербург подробно изложили
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 112. Городище Жанкент