Стр. 203 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

203

метов қазба жұмыстарын жүргізгенде қабір ішінен ешбір

жерлеу орнын таба алмады.

Құрылыстың алғашқы кейпін қалпына келтіру үшін

революцияға дейінгі ғалымдардың, жекелеп айтқанда,

А. И. Левшин, Ш. Ш. Уәлиханов, Н. Н. Пантусов және

басқалардың еңбектерінің маңызы өте зор. А. И. Левшин

келіп көрген тұста ғимарат құрылысы аса бүліне қоймаған

кез екен. Ол: «Балқаш көліне құятын Аягөз өзенінің

жағасында тегіс тас плиталардан берік қаланған төбесі

үшкір құрылыс тұр» деп сипаттайды. Бір бөлігі сақталған

ескерткіштің көне сыртқы көрінісі Н. Н. Пантусовтың

«Орта Азияның жәдігерлері» атты кітабындағы фотосу-

реттен көрінеді.

А. И. Левшиннің айтуынша, XIX ғ. бірінші жарты-

сында ескерткіштің ішінде «үш тас мүсін болған, оның

екеуі, қырғыз-қайсақтардың айтуынша, әйгілі ғашықтар

ертегісіндегі Баян сұлу мен Қозы Көрпеш те, үшіншісі –

олардың қызметші қызы». Ш. Ш. Уәлихановтың сипат-

тауы да осыған ұқсас: «керегеде кеуделерінде алқасы,

құрсақ тұсында қос қолдап моншақ ұстаған азиялық

кейіптегі төрт тұлға бейнеленген». Н. Н. Пантусовтың

к ітабындағы фотосурет те басында сынығы бар тас

мүсін көрсетілген. Тіпті Ш. Ш. Уәлихановтың сызба

суретінде де еркек пен қолына ыдыс және мойынына

әшекей таққан әйел мүсіні бар. Отырған ер адам мен

оған қарай бейімделген үшкір бөрікті әйелдің бейнесі

айқын көрсетілген. Бұл мүсін IX–XII ғғ. жатады.

Қозы Көрпеш және Баян сұлу ескерткіші.

Жаңадан салынған кіре беріс

Памятник Козы-Корпеш и Баян-Сулу.

Современное крыльцо у входа

Қайта қалпына келтіруден кейінгі Қозы көрпеш

және Баян сұлу ескерткіші. Оңтүстік-батыс көрінісі

Памятник Козы-Корпеш и Баян-Сулу после реставрации.

Вид с юго-запада

торой была произведена роспись масляными краска-

ми. Сюжет включал в себя изображения Козы-Корпеша и

Баян-сулу, двух всадников с факелами и орнаментальную

роспись. Студенты соорудили два ложных надгробных

возвышения, хотя результаты раскопок, произведенных

антропологом Н. Ж. Шаяхметовым, показали, что внутри

здания погребений нет.

Для воссоздания первоначального облика сооруже-

ния особую ценность имеют описания его дореволюцион-

ными учеными, в частности, работы А. И. Левшина, Ч. Ч. Ва-

лиханова, Н. Н. Пантусова и др. А. И. Левшин, во время посе-

щения которого здание еще не подверглось большим изме-

нениям, описывает его следующим образом: «На берегу ре-

ки Аягуз, впадающей в озеро Балхаш, стоит остроконечное

здание, весьма тщательно построенное из каменных глад-

ких плит». Часть сохранившейся древней наружной обли-

цовки памятника просматривается на фотографиях, опу-

бликованных в 1902 г. в брошюре Н. Н. Пантусова «Древно-

сти Средней Азии».

По А. И. Левшину, еще в первой половине ХIХ в. вну-

три памятника находились «три каменных статуи, из коих

две, по словам киргиз-кайсаков, изображают прославляе-

мых в сказках любовников Баян-хана и Куз-Курпяч, и тре-

тья – их служанку». Согласно же описанию Ч. Ч. Валиханова,

«к стене приставлены четыре гранитных истукана с азиат-

скими физиономиями, с ожерельями на груди и с какими-

то брусками, которые они держат в обеих руках на живо-

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

15. Памятник Козы-Корпеш – Баян-сулу