Стр. 204 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

204

Қозы Көрпеш – Баян сұлу құрылысының ішінен

табылған бірнеше тас мүсін аса құнды дереккөз болып са-

налады. Осыған ұқсас мүсіндерді іздестіргенде бірінші ке-

зекте Монғолиядағы көне түрік ескерткіштері еске түседі.

Көне түрік ақсүйектері жерленген жерлерде еркек пен әйел

жұбын бейнелейтін мүсіндер бар. Жұп мүсін Моңғолиядағы

Күлтегін құрметіне қойылған ескерткіш пен Тувадағы Сары

Бұлұқ және Қызыл Мажалық секілді қабір құрылыстарын

ашу кезінде табылған болатын. Қозы Көрпеш - Баян сұлу

ескерткіші дәстүрлі жерлеу құрылысы емес. Ол көне түрік

ғибадатханалары секілді ескерткіші болуы ықтимал.

Құрылысқа жұмсалған тас материалды өңдеу, оны та-

сып жеткізу әрі қарай салу едәуір еңбек шығынын талап етті.

Кей аңыздар бұл құрылысқа мыңдаған адам қатысқан дейді.

Г. Новожилов: «Арғанаты тауынан Аягөзге дейін адамдарды

тізбектеп қойды. Сөйтіп таудан алынған тастар қолдан-

қолға өтіп, ескерткіш қалаушы шеберлерге жеткізілді» деп

жазады.

Қозы Көрпеш-Баян сұлу кесенесіне ұқсас ескерткішті

Ш. Ш. Уәлиханов та атап көрсеткен болатын. «Пирамида

іші, әдетте өңделмеген тастан қаланады; пирамида форма-

лы мұндай моланың алдымен керегелерін тіктеп көтеріп

алады да, кейін үстін тарылта қалап шығады. Мен мұндай

молалардың үшеуін ғана білемін. Олар – Паллас сипаттап

жазған Орынбор шебіндегі Үйге құятын Тоғызақ өзеніне

жақын жердегі Кашана, Аягөзден Қапал бойындағы Қарасу

пикетінен 12 верст жердегі Ақсу мен Басқан өзендерінің

бастауларындағы ішінде гранит тұлға тұрған Ордабай және

соңғысы – Қозы Көрпеш – Баян сұлу ескерткіші».

Сипаттамасы бізе жетпеген Лепсіге жақын тұрған

Дің құрылысын Н. Н. Пантусов та атап кетеді. «Дің» неме-

се «діңгек» терминімен берілген бұл құрылыстың бір бөлігі

«Қазақстанның археологиялық картасында» көрсетілген.

«Дің» үлгісіндегі ескерткіштер туралы алғашрет 1253–1255 жж.

дипломатиялық тапсырма бойынша моңғол империясының

астанасы Қарақорымға барар жолда ұлы дала белдеуінің

орталығы арқылы өткен Гильом де Рубрук хабарлады.

Қыпшақтар тұрғызған ескерткіштерді атай келіп, ол былай

деп жазды: «Олар сондай-ақ байлар үшін пирамидалар, яғни

төбесі үшкір үйлер тұрғызады, мен кей жерден кірпіштен

қалаған үлкен мұнара, кей жерден тастан қаланған үйлер

көрдім, бірақ ол жерлерде тас жоқ»

«Дің» үлгісіндегі ескерткіштер жоспаруы мен ком-

позициясы жағынан бір-бірімен жақын. Олардың ортақ

ерекшелігі құрылыс материалы ретінде тас плиталар-

те». Каменное изваяние с отбитой головой зафиксировано

на фотографии в книге Н. Н. Пантусова. Даже по схематиче-

скому рисунку Ч. Ч. Валиханова видно, что это были выра-

зительные объемные скульптуры мужчин и женщин с сосу-

дами в руках и с гривнами на шее. Два изваяния изображают

в сидящей позе мужчину и прислонившуюся к нему женщи-

ну в островерхих головных уборах с четко проработанны-

ми деталями лица. Статуи с сосудами в руках, в островер-

хих головных уборах и относятся к IХ–ХII вв.

Факт нахождения нескольких каменных изваяний

внутри сооружения Козы-Корпеш – Баян-сулу уникален

для Казахстана. Поиск аналогов приводит в первую оче-

редь к древнетюркским памятникам Монголии. Для по-

минальных сооружений древнетюркской знати характер-

на круглая скульптура, изображавшая погребенного, а так-

же парные изображения мужской и женской фигур. Пар-

ные скульптуры были найдены при раскопках памятника в

честь Кюль-тегина в Монголии, при поминальных сооруже-

ниях знати в Сарыг-Булуке и Кзыл-Мажалыке в Туве. Памят-

ник Козы-Корпеш – Баян-сулу не был традиционным над-

гробным сооружением. Вероятно, он представлял собой по-

минальное сооружение типа древнетюркских храмов.

Обработка такого строительного материала как ка-

мень, его перевозка и, наконец, возведение самого соору-

жения требовали в старину значительных затрат труда. По

преданию, в постройке здания приняли участие сотни ты-

сяч людей: «От гор Арганактинских до Аягуза, – читаем мы

у Г. Новожилова, – поставили цепь людей, на таком рассто-

янии один от друга, чтобы камень для кладки памятника,

добываемый из гор и обделанный мастерами, мог быть пе-

редаваем из рук в руки до самой могилы, где другие масте-

ра укладывали его в стены».

Памятники, аналогичные сооружению Козы-Корпеш –

Баян-сулу, были выделены еще Ч. Ч. Валихановым: «Пира-

мидальные могилы с пустотой внутри обыкновенно воз-

двигаются из дикого камня; гробница эта принимает пира-

мидальную форму не прямо с земли, первоначально возвы-

шаются отвесные стены, а потом уже начинает суживаться.

Я знаком только с тремя такими могилами: Кашана, кото-

рая описана у Палласа, близ реки Тугызак, впадающей в Уй,

на Оренбургской линии; Урдабай, между истоками рек Ак-

су и Баскан, в 12 верстах от пикета Карасу по тракту из Ая-

гуза в Копал, внутри ее стоит гранитный истукан; наконец,

самая важная – Козу-Курпеч».

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

35. Қозы Көрпеш – Баян сұлу ескерткіші