Стр. 572 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

572
Қалмақ-Чингара қорымы белгіленген ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы картаның фрагменті
Фрагмент карты второй половины XIX века,
на которой обозначен могильник Калмак-Чингара
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
1. Кенді Алтай53. Қалмаққырған тарихи орны
Кызылес-пе сияқты шағын дала өзендерімен өрнектелген.
Осындай тұщы судың қайнар көзі мол жер көшпенділерге
Бет-пақдалаға қарағанда әлдеқайда ыңғайлы, пайдалы және
жайлы орын болды.
Ғасырлар бойы Бұланты мен Білеуті өзендерінің
арасы – Орталық Қазақстандағы түрік тілдес көшпенділер
тобының негізі қоныс ретінде олардың экономикалық,
әлеуметтік-мәдени өмірлерінде маңызды рөл атқарды.
Қазақ хандығы кезінде бұл құнарлы жайылымдарды
тұрақты қыстаулары мен рулық қорымдары бар Орта жүз
найман ішіндегі бағаналы руының қазақтары мекендеген.
Білеуті өзенінің сол жағынан құйылатын Қарағайлы өзені
мен Қалмақтөбе шатқалының шығысқа қарай созылған
жерінде ескі қыстау мен зираттардың ізі әлі кездеседі.
XVII ғ. алғашқы жартысының соңында жергілікті най-
мандарды Бұланты – Білеуті өзендерінен көшпенді ойраттар
батысқа, солтүстік-батыс аймаққа ығыстырып, 1635 ж. этно-
саяси бірлестік – Жоңғар хандығын құрды. Олар Моңғол
Алтайы мен Солтүстік Тянь-Шаньнан Қазақ даласының
солтүстік және солтүстік-батысына, тарихи Ертістен Есіл мен
Тобылға, Жоңғар қақпасынан Торғай мен Ырғызға дейінгі
үлкен кеңістікті алып жатты. Сол кезде Ойрат билігінде
солтүстікте Сарысу өзені болды, ол Бетпақдала шөлін
солтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс бөлікке, оңтүстікті
гом, вслед за которыми началось победоносное шествие к
верховьям реки Или – главной ставке Джунгарского ханства.
Междуречье Буланты-Белеуитты представляет собой
северо-западную периферию огромной по протяженности
пустыни Бетпакдала, занимающей территорию от низовьев
реки Шу до западного побережья Балхаша. Пологие отроги
гор Кишитау расходятся здесь в разные стороны в виде групп
невысоких холмов и конусообразных сопок, которые закан-
чиваются недалеко от реки Сарысу.
Историческая местность отделена от мелкосопочника
Улытау и Голодной степи широкими долинами пресновод-
ных рек Буланты и Белеуитты, протекающих параллельно
друг другу с северо-запада на юг и юго-восток. В широкой
пойме (от 100 до 300–350 м) этих рек образуются глубокие,
богатые рыбой, протяженные плесы с густыми зарослями
камышей, в которых водятся кабаны. В центральной части
междуречья обитает сайга и гнездятся перелетные птицы.
Территория Буланты-Белеуитты пересечена сетью неболь-
ших степных речек с пресной водой – Байконыр, Каргалы,
Ащымуир, Кызылеспе. Благодаря такому обилию пресных ис-
точников здесь много прекрасных пастбищ и мест, удобных
для стоянок кочевников, чем этот сравнительно небольшой
район выгодно отличается от соседней безжизненной пусты-
ни Бетпакдала.
На протяжении многих веков междуречье Буланты-Бе-
леуитты было одним из основных мест расселения больших
групп тюркоязычных кочевников Центрального Казахстана
и играло важную роль в их экономической и социально-куль-
турной жизни. В эпоху Казахского ханства эти плодородные
пастбища занимали в основном казахи отделения баганалы
племени найман Среднего жуза, имевшие там свои постоян-
ные зимовки и родовые кладбища. На левом, северном берегу
реки Белеуитты (Калмаккырган) при впадении в нее речки
Карагайлы и к востоку от урочища Калмактобе до сих пор со-
хранились старинные зимовки и могильники проживавших
здесь казахских родов.
Но в конце первой четверти XVII в. местные роды най-
манов были вытеснены из междуречья Буланты-Белеуитты на
запад и северо-запад региона монголоязычными кочевни-
ками-ойратами, создавшими в 1635 г. свое собственное эт-
нополитическое объединение – Джунгарское ханство. Про-
двигаясь из Монгольского Алтая и Северного Тянь-Шаня на
север и северо-запад Казахской степи, они заняли обширное
географическое пространство от истоков Иртыша до Ишима
и Тобола и от Джунгарских ворот до Торгая и Иргиза. Север-