Стр. 573 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

573
Жылқы үйірі
Табун лошадей
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 53. Историческая местность Калмаккырг н
ұсақ шоқылы Ұлытау тауымен бөліп тұрды. XVII ғ. 20-шы жж.
соңында Ресейде құрастырылған «Үлкен сызу кітабында»:
«Ұлытаудан 42,4 км жерде Сарысу өзені ағады, ал Сарысу
өзеніне Кендірлік (яғни Қаракеңгір) өзені құяды, ал Кендірлік
пен Сарысу өзенінің ортасында қазақтардың көшпенді орда-
сы орналасқан» делінген.
Сол кезден бастап 130 жыл бойы Сарысу өзені қа-
зақтың үш жүзі мен ойрат тайпаларының арасындағы
шекараға айналды. 1744 ж. әйгілі Орынбор тарихшысы
П. И. Рычков «Бұл өзен ерекше құрметке лайық, өйткені
ол Қырғыз-қайсақ даласын Жоңғарлардың иеліктерінен
бөлетін, екі халықтың шекарасы болып саналады» деп
жазды.
XVII ғ. ортасы мен XVIIІ ғ. бірінші жартысында Са-
рысу өзенінің орта және төменгі сағасында жапай жоңғар
күзет орындары тұрды, оны біз сол жерде сақталған
Қалмақтепе, Қалмаққорған, Қалмақтау, Қалмақ жатқан,
Қарауыл төбе, Қарауыл шоқы тағы да басқа шағын тари-
хи төбелер мен таулардан білеміз. Әрбір күзет орнында
жыл сайын сан жағынан әртүрлі ойрат топтары қарауыл
қарады. 1720–1740 жж. П. И. Рычков ойраттардың шекара
маңындағы қорғаныс жүйесі туралы: «Шекарада олар өз
қауіпсіздіктерін қорғайтын көптеген күзетшілер ұстады»
деп жазады.
Ойрат әскері негізгі немесе үлкен және шолғыншы
кіші күзет болып бөлінді. Негізгі күзеттер тұрақты бір жерге
шоғырланды, олардың саны 500-ден 5000-ға дейін жетті.
100-300-ге дейін жететін кіші күзет топтары уақытша бе-
кеттерде, негізгі топтан ондаған шақырымда алда тұрды.
Ойрат ақсүйектерінің көшпенді ордасына қауіп төнгенде
олар ең бірінші барлау жұмыстарын жүргізген.
Жоңғарлардың негізгі күзеттері тастан, саманнан,
күйдірілген кірпіштен салынған бекіністерде болды. Ой-
ным рубежом ойратских владений стала к тому времени река
Сарысу, разделяющая пустыню Бетпакдала на северо-запад-
ную и юго-восточную части, и южные предгорья мелкосо-
почника Улытау. В «Книге Большому чертежу», составленной
в Русском государстве в конце 20-х гг. XVII в., отмечалось, что
за 40 верст от гор Улытау «течет река Сарсу; а в реку Сарсу
пала река Кендерлик (т. е. Каракенгир), а промеж реки Кен-
дерлика и реки Сарсу Казацкая кочевая орда да калмыки».
С того времени и на протяжении более 130 лет река
Сарысу служила естественной границей расселения казахов
трех жузов и земельных владений ойратских племен. «Сия
река, – писал в 1744 г. известный оренбургский историк
П. И. Рычков, – между прочими степными реками потому
особливого примечания достойна, что она Киргиз-кайсац-
кую степь от Зюнгарского владения разделяет и почитается
за границу обоих народов».
По обе стороны от реки Сарысу в ее среднем и ниж-
нем течении в середине XVII – первой половине XVIII в. раз-
мещалась целая сеть джунгарских караульных постов, о чем
убедительно свидетельствуют сохранившиеся исторические
топонимы Калмактепе, Калмаккорган, Калмактау, Калмак-
жаткан, Караултобе, Караулшокы и другие сходные с ними
по значению собственные имена небольших гор и холмов.
На каждом сторожевом посту караульную службу ежегодно
несли различные по численности отряды ойратов. По этому
поводу компетентный современник казахско-джунгарских
войн 1720–1740-х гг. П. И. Рычков писал о системе охраны
ойратами своих приграничных кочевий: «На границах их
для всякой осторожности содержатся у них немалолюдные
караулы».
Воинские контингенты ойратов подразделялись на
главные , или большие, караулы и малые отъезжие караулы.
Главные караулы постоянно размещались в одних и тех же