Стр. 269 - ТОМ2

269
Даладағы киіз үйлер. ХІХ ғасыр фотосуретінен көшірілген сурет
Казахские юрты в степи. Рисунок с фотографии XIX века
тау беткейлерімен қоршалған көне пенеплендер (жазықтар)
мен ойпаттардың жер бедерлері сақталып қалып отыр.
Аудан күрделі геологиялық, геоморфологиялық
және неотектоникалық құрылымымен сипатталады. Оның
өзен жүйесі жақсы дамыған, бірақ тұрақты ағып жата-
тын сулардың саны аз. Олардың суы молдары Қопа, Ащы-
су, Шеңгелді, Шоқпар, Ащыбұлақ, Қопалы өзендері болып
табылады. Олар таудан шығып, тау етегіндегі жазықтарды
бойлай ағады.
Шу-Іле таулары құрғақ континентальды климат
аймағында орналасқан. Бұл географиялық кеңістікте таулар
іштей континентальды жағдайда екендігімен, мұхиттардан
алыс жатқандығымен, атмосфералық айналысы көбінше
күннің ашық немесе бұлтты күні аз болу ерекшелігімен,
күн сәулесінің көп түсетіндігімен түсіндіріледі. Өңірдің жел
соғу жағдайы негізінен оның орографиялық элементтерінің
кеңістікте орналасуымен анықталады.
Шу-Іле тауларына шөл-далалық өсімдіктер тән.
Олардың өсімдіктерінің басым көпшілігі – жусан мен
баялыш, таудың неғұрлым жоғарғы беткейлерінде жусан мен
әртүрлі бұталар, көбінесе қараған өседі. Жолаушылардың
назарын әдетте далалық өсімдіктер аясында, тау етегінде
өсіп тұрған шағын-шағын тал тоғайлары өзіне аударады.
Алайда тау мен аласа шоқылар арасында, сондай-ақ
Шу-Іле тауларының терең аңғарларында Қызыл Кітапқа ен-
ген реликтік және сирек кездесетін өсімдіктер және тау етегі
мен таулық жартылай шөл ландшафттарына тән өсімдік
түрлері сақталған.
Тік жер беткейлері, жіңішке терең аңғарлары, су
иірімдері көптеп кездесетін Шошқалы аңғарына орын теп-
кен Таңбалы тауына неше түрлі ландшафттық сипаттар
тән болып келеді. Мұнда су жырып жасаған иіндер, терең
иірімді және кейінгі кезге дейін қабандар мекендеген қалың
қамыстары бар ландшафттар сақталған; мұнда жабайы
үйректер мен қаздар әлі күнге дейін ұя салады. Көктем мен
күзде жыл құстары қаптап кетеді. Құлжабасы тауларында мол
сулы бастау-көздері бар аңғарлар көп-ақ. Хантау, Аңырақай
және Таңбалы тауларында көп жылдық тал тоғайлары бар
әдемі аңғарлар кездеседі.
Шу-Іле тауларының артықшылығы сол, мұнда Қызыл
кітапқа енген реликтік және сирек кездесетін өсімдіктер,
тау етегі және таулық жартылай шөл аймаққа тән өсімдік
әлемінің типтік үлгілері сақталып отыр. Альберт қызғалдағы
мен Колпаковский, Кушакевич қызғалдағы атақты голландық
қызғалдақтың арғы тегі болып табылады. Олар Шу-Іле
Пути миграций гоминид, караванные пути, современ-
ные авто- и железнодорожные магистрали, туристические
маршруты во многом совпадают по местоположению, что
свидетельствует об ограниченном выборе возможных на-
правлений движения и стабильном расположении транзит-
ных дорог, на перекрестке которых располагались невысо-
кие горы водораздела рек Чу и Или.
Чу-Илийские горы представляют собой систему хреб-
тов северо-западной ориентировки, разделенных обширны-
ми межгорными впадинами. Восточная окраина этих гор
представлена горами Жартас. На запад от них расположены
два параллельных хребта – Тамгалы и Серектас, разделен-
ные межгорной равниной. К западу от последних находятся
горный хребет Аныракай и небольшие горы Шинтаз. Севе-
ро-западную периферию основного участка Чу-Илийских
гор занимает хребет Хантау, южную периферию – горы
Жартас и хребет Кулжабасы (район станции Отар), западнее
их расположены небольшие горные массивы Досугул, Кок-
бастау и Дармен. В центральной части Чу-Илийских гор на-
ходятся горы Жездыбе. Наиболее высокими хребтами в этой
системе гор являются Аныракай – 1183 м, Кулжабасы (гора
Кушокы – 1178 м), Хантау – 1024 м, Сункар – 1042 м. Для
всего горного района типичны сохранившиеся фрагменты
поверхности древнего пенеплена и впадины, окаймленные
крутосклонными горами.
Район характеризуется сложным геологическим, гео-
морфологическим и неотектоническим строением. Его реч-
ная сеть развита хорошо, но постоянно действующие водо-
токи малочисленны. Наиболее крупными из них являются
реки Копа, Ащису, Жынгильды, Чокпар, Ащибулак, Копалы.
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
1. Рудный Алтай 75. Чу-Илийские горы