Стр. 130 - ТОМ3

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
126. Ұшқан ата қорымы
да л здесь неиссякаемый родник, обильна я вода которог о
утоляла жажду живых существ окружающей пустыни». Леген-
ду услышал в этих местах и опубликовал в 1953 г. М. М. Менди-
кулов, первый исследователь памятников некрополя. В сво-
ей большой нау чной статье, специально посвященной кул-
пытасам некрополя Ушкан, он также сообщает, что «по сви-
детельству стариков здесь раньше имелось большое озеро,
которое питалось из ныне слабо бьющего родника, распо-
ложенного в 200 м к северо-западу от бейта. В то время сю-
да прикочевало много аулов и озеро было местом водопоя
для скота. Воды было настолько много, что хватало на оро-
шение посевов ег инши. Пос ле убыли воды, которая прои-
зошла около пятидесяти лет тому назад, эта местность на-
долго была заброшена».
Намог ильные соору жени я некропол я Ушкан-ата о т-
личаютс я большим разнообразием – сырцовые мавзолеи,
ог радки-торткулаки, койтасы, кулпытасы. Наиболее мног о-
численны кулпытасы – их здесь насчитывается более ста.
Некрополь с лавитс я именно своими кулпытасами – ре з-
ными каменными намог и льными с те лами, замечате льны-
ми по искусству исполнения и разнообразию форм. Мно-
гие из них являются выдающимися памятниками камнерез-
ног о искусства. Ушканским кулпытасам посвящены специ-
альные исследования, у поминания о них часто встречают-
ся в нау чной и нау чно-поп улярной литерату ре. По опре-
делению С. Е. Ажигали, известного исследователя архитек-
т у рных пам я т ников Ар а ло -Кас пи я, к у лпытас ы не кр опо -
ля Ушкан-ата по времени их создания разделяются на три
г ру ппы: середины XVIII – начала XIX в. с характерными
кру пными и выразите льными объемными элементами де-
кора; середины XIX в. с более каноничным сочетанием объ-
емных элементов, плоскоре льефног о декора и эпиг рафи-
ки; и конца XIX – начала XX в., среди которых есть и так на-
зываемые «г иг антские кулпытасы» – с толбообразные с те-
лы высотой от 2,5 до 3,7 м. М. М. Мендикулову удалось уста-
новить, что они создавались в период с 1898 по 1906 г. на-
родными мастерами-камнерезами (тасшы) братьями Елеуси-
ном и Елбусином Егисеновыми. Как отмечает исследователь,
эти кулпытасы встречаются только в долине Эмбы на не-
крополях Ушкан-ата и Карачу нг ул. Они отличаются богат-
ством и разнообразием декоративной отделки и выполнены
«из камн я-рак у шечника мес тор ождени я север о -запа дног о
чинка Устюрта». Наиболее ранний из них – составной, из
дву х-трех соединенных дру г с дру г ом фиг у рных блоков,
а более поздние – монолитные, высеченные из кру пных
ескерткіштер болып табылады. М. М. Меңдіқұлов 1898 жыл-
дан 1906 жылға дейінгі аралықта құлпытас қашайтын
Елеусін мен Елбосын Егесіновтер деген өмір сүргендігін
анықтады. Зерттеушілер бұл құлпытастар тек Жем
аңғарындағы Ұшқан ата мен Қарашұңғыл қорымдарында
ғана кездесетінін айтты. Олар «Үстірттің солтүстік-батыс
шыңынан алынған ұлутастардан» жасалған бұл құлпытастар
сәндік әшекейлерінің алуан түрлілігімен ерекшеленетінін
атап өтеді. Олардың ең көнелері құрастырмалы – бір-
бірімен біріктірілген үш-төрт мүсінді блоктардан тұрса,
ал кейінгілері – ірі ұлутастан шекіліп, тұтас қашалған.
Қалыптасқан дәстүр бойынша Ұшқан ата қорымының
құлпытастары үш бөліктен – қалың тақтатас тұғыр, беті
жайпақ бедерлі ойма өрнекті бағана, бағаналы бөлігін
біріктіргенге ұқсайтын, М. М. Меңдіқұлов шартты түрде «ка-
питель» деп атаған жоғарғы мүсіндік бөліктен құралады.
Ұшқан құлпытас капителдерінің ерекшілігі «олардың
мүсінделген элементтерден тұратын екі-үш қабатты
құрылымында. Олардың кейбіреулері жарты шар немесе
қима пирамида, трапеция түріндегі геометриялық форма-
мен аяқталып тұрған бағана капителі ретінде құрылған».
Құлпытастардың безендірілуінде геометриялық фигура-
130
Ұшқан қорымындағы қазіргі құлпытас
Современное надгробие на некрополе Ушкан