Стр. 131 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

126. Некрополь Ушкан-ата

лар өсімдік өрнектерден көбірек. «Қошқар мүйіз», «түйе та-

бан», «құс қанаты» және тағы басқа дәстүрлі элементтер

тұрмыстық заттар мен қару-жарақ, эпиграфикамен үйлесім

тапқан. Алып құлпытастар композициясында басқа да ою-

өрнекті

мәнермен

қатар

құйын

сияқты

иірімді

гүлөрнек

пен

кете

руының

таңбасы

қосылған.

Құлпытастардағы

таңбалар мен эпиграфика бойынша С. Е. Әжіғали Ұшқан ата

қорымында

негізінен

кете,

адай,

шектілердің

жерленгенін

анықтады.

Арал-Каспий

аймағындағы

қазақ

молаларының

көпшілігіне

құлпытастар

қойылған.

Зерттеушілер

бұны

са-

лынуы қиын әрі елеулі шығынды да қажет ететін кесене-

лер, сағанатамдар мен басқа да ірі қабір құрылыстарымен

салыстырғанда, құлпытастар қою біршама жеңілірек болған

деп түсіндіреді.

Алайда

осы

өзіндік

құлпытастарды

артық

көрудің

басты

себебі

олардың

ата-бабаларының

басына

қойылған

және олардың өмір мен өлім, жоғарғы күш иесі мен әлемнің

жаратылысы, ондағы адамның алатын орны туралы ежелгі

түсініктерін

білдіретін

құлпытастар

мен

стелалармен

генетикалық байланысының болуында.

цельных блоков ракушечника. По сложившейся общей тра-

диции, ушканс кие к улпытасы имеют тр ехчас тно е с тр о е-

ние – постамент в виде толстой плиты, ствол, поверхно-

сти которого у крашены плоскорельефной резьбой, и верх-

нюю скульптурную часть, которую М. М. Мендикулов услов-

но называл «капителью», по аналогии с венчающей частью

колонн. Отмеченной им отличите льной особенностью «ка-

пителей» ушканских кулпытасов является их «сложное по-

с троение, сос тоящее из дву х-трех ярусов фиг у рнообрабо-

танных элементов. Некоторые из них устроены как состав-

ные капители колонн, завершенные полушаром или геоме-

трической формой в виде усеченной пирамиды или трапе-

ции». В декоративном оформлении кулпытасов г еоме три-

ческие фиг у ры преобладают над растите льными орнамен-

тами, традиционные элементы «кошкар-му из», «туе-табан»,

«кус-канат» и дру г ие сочетаются с изображениями предме-

тов быта и вооружения, эпиграфикой. В композицию деко-

ра кулпытасов-ве ликанов, наряду с дру г ими орнамента ль-

ными мотивами, включены кру г и с вихревыми розе тками

и тамга рода кете. По эпиграфике и тамгам на кулпытасах

С. Е. Ажигали установил, что на некрополе Ушкан-ата хо-

ронили предс тавите лей различных казахских родов – в

основном ке те, адай, шекты и дру г их. Преобладание кул-

пытасов на д дру г ими формами намог ильных соору жений

характерно для большинства казахских некрополей Арало-

Каспийског о рег иона. Исс ледовате ли об ъясн яют э то тем,

что по сравнению с трудоемкими в исполнении и требу-

ющими значите льных затрат мавзолеями, саг анатамами и

дру г ими кру пными мемориа льно -к ультовыми со ору жени-

ями, кулпытасы не требовали больших затрат и были до-

ступны всем слоям населения. Но главной причиной пред-

почтения этог о своеобразног о типа надг робног о соору же-

ния они считают его генетическую связь с древними сте-

лами и изваяниями, стоявшими на мог илах предков и от-

ражавшими их представления о жизни и смерти, о высших

силах и строении мироздания, и о месте в нем человека.

131

Ұшқан жері. Сортаң шөлді ландшафт

Местность Ушкан. Современный вид пустынного

ландшафта с солончаками