Стр. 163 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
129. Устюртский природный заповедник
қарақалдың түсі басқа – ақшыл сары, құлағының түймесі
ғана қара. Ол сілеусінмен салыстырғанда қызғылттау. Оның
негізгі тамағы – кеміргіштер, олардың ішінде кішкентай
шөл-дала қояны. Кейде қарақал тіпті жайрандарға да шаба-
ды.
Итаю – сусар тұқымдасына жататын жыртқыш. Дене
тұрқының ұзындығы 70 см-дей, құйрығы – 20 см. Түсі қара,
бірақ төбесі, мойыны, денесі мен құйрығы ақшыл сұр. Түнде
жортады. Бәрін де талғаусыз жейді. Кеміргіштермен, бауы-
рымен жорғалаушылармен, сауытынан оңай аршып алып
тасбақамен қоректенеді, жәндіктерді, кейбір өсімдіктердің
жемісі мен тамырын жейді. Оның жерік асы, атына лайық,
бал. Қазақстанда тек Үстіртті ғана мекендейді. Сирек. Қызыл
кітапқа енгізілген.
Үстірттік Эверсман тау қойы – арқардың туысы.
Кейде оны Үстірт арқары деп атайды. Өте сирек кездеседі.
Қазақстанның Қызыл кітабына және басқа да қорғау
тізімдеріне енгізілген. Ол памир арқарынан едәуір аз.
Сүйікті мекені – Үстірт шыңдары.
Үстірттің кейбір топонимдері белгілі бір
қызығушылық тудырады, мысалы, Қарамая – қара өркешті
түйе.
Қарынжарық (қарны жарылған). Мұның жарылған
қарынды еске түсіретін «жарылған жер», «жыра», «жылға»
тәрізді басқа да түсінігі болуы мүмкін.
Мұзбел (мұз-бел, белең, мойнақ). Сірә, ойыс
белеңді қар үрлеп толтырып тастайтын болуы керек. Күн
жылынғанда қар еріп суға айналады. Суыта қалса, қатып
аздаған мұз пайда болады. Егер мұнда тек қар жиналса,
белең бірден қарбел деп аталар еді.
Үстірт – дәстүрлі жалпы түркілік атау. «Биік жер» де-
ген мағынаны білдіреді.
п ус тынно -с тепной зайчик-толай. Иногда карака л напа да-
ет даже на джейранов.
Медоед – хищник из семейства куньих. Казахское на-
звание – итаю, т. е. собака-медведь. Длина тела около 70 см,
хвоста – 20 см. Имеет черный окрас, но верх головы, шеи,
туловища и хвоста – г рязновато-белого цвета. Ночное жи-
вотное. Практически всеяден. Питае тся г рызу нами, репти-
лиями, в частности, черепахами, умело извлекая их из пан-
циря; поедает также насекомых, плоды и корни некоторых
растений. Его излюбленное лакомство – мед, которому он
обязан своим названием. В Казахстане обитае т только на
Устюрте. Редок. Занесен в Красную книгу.
Устюртский горный баран Эверсмана – родственник
архара. Иногда его называют устюртским муфлоном. Чрез-
вычайно редок, занесен в Красную книг у Казахстана и дру-
г ие охранные списки. Он заме тно меньше памирского ар-
хара. Излюбленные места его обитания – чинки Устюрта.
Опреде ленный интерес представляют также некото-
рые топонимы Устюрта, например, название Карамая – чер-
ный горб верблюдицы.
Карынжарык. Топоним понимае тся как «Вспоротый
живот». Возможно и другое толкование – расщелина, напо-
минающая по форме желудок.
Музбе ль осмыс ливае тся как «оледене лый у ва л». Ви-
димо на его подветренном склоне образуются снежные на-
ду вы. В оттепе ли снег подтаивае т, талые воды замерзают,
образуя небольшие ра диационные на леди. Ес ли бы здесь
накапливался только снег, у рочище, вероятно, называлось
бы карбель – заснеженный увал.
Ус тюр т – т р а д иционно е о бще тюркс ко е на зв а ние
плато. Осмысливается как «высокая страна, высокое место
жительства, народ, живущий на возвышенности».
163