Стр. 159 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
129. Устюртский природный заповедник
с тын ям. Основу рас тите льных г ру ппировок центра льной
части плато составляют боялыч, биюрг у н и серая полынь.
В понижениях Ус тюр та фонова я рас тите льнос ть дополня-
ется ковылем, караганой и курчавкой. Территория заповед-
ника отражае т почти все разнообразие растите льных ти-
пов. На глинистых почвах с повышенным увлажнением раз-
виваются влаголюбивые лу говые злаки. Местами попадают-
ся зарос ли верблюжьей колючки и кендыря, деревца чер-
ного саксаула, тамариска и кустики лоха. Наиболее разно-
образна растительность чинков: от их подножий вверх и в
зависимости от состава г орных пород она заме тно меня-
ется. Около родников обычны заросли тростника. На пес-
чаных грядах – белый саксаул, а на солончаках – различ-
ные солянки. Флора заповедника и его соседних террито-
рий насчитывае т 250 видов сос удистых растений. Че тыре
вида их занесены в Красную книг у Казахстана. Среди них
наиб оле е приме тен м яг коп лодник критмолис тный – р е-
ликт др евнес р е диземномор с кой с у б тр опичес кой саванны.
жағы шыңдармен – орташа биіктігі 200 м, кей жерлерде
300 м, тіпті одан да көп болатын өте тік беткейлермен (жар-
мен) шектелген. Халық термині «шың» түрік тілдерінде кең
тараған. Оның мағынасы: «адам аяғы жетпейтін тау». Қорық
аумағындағы ең биік шың 340 м-ге жетеді.
Қорық климаты континентальді. Ауаның орташа
жылдық температурасы 120 С шамасында. Температураның
абсолюттік төмендеуі көп жылғы бақылау бойынша минус
340 С-ға жеткен, ал жоғарылауы – 470 С. Қысы желді, қар аз
түседі немесе қар болмайды. Жиі-жиі көктайғақ болады.
Үстірт солтүстігіндегі жусанды-сораңнан біртін-
деп оңтүстікті мүлде сирексіп кеткен жусанды шөл да-
лаға ауысады. Үстірттің ортаңғы бөлігіндегі өсімдіктер
тобын баялыш, бұйырғын және сұр жусан құрайды.
Үстірттің ойпат жерлерінде өсетін өсімдіктер селеу,
қараған және олар курчавкамен толыға түседі. Қорық
аумағы барлық өсімдік типтерін көрсетіп береді десе де
болады. Ылғалды, сазды топырақты жерлерде ылғалды
ұнататын астық тұқымдас шөптер өседі. Кей жерлер-
де түйе тікен мен кендір, қара сексеуіл, жыңғыл, жиде
бұтасы кездесіп қалады. Шыңдағы өсімдіктер сан алуан:
шыңның табанынан жоғары қарап тау жыныстарының
құрамына қарай өсімдіктер елеулі түрде өзгеріп отырады.
Бастаудың басына әдеттегі құрақ өседі. Құм тізбектерінде –
ақ сексеуіл, ал сортаңдарда сораң өседі. Қорықтың өсімдік
әлемі және оның көршілес аумақтарында тамырлы өсім-
діктердің 250 түрі бар деп есептеледі. Олардың төрт
түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілді. Олардың
ішіндегі критмолисті жұмсақ жеміс – көнеден қалған Же-
рорта теңізілік суб-тропикалық саванна аса тартымды.
Жерде шұбатылып жатқан тарам-тарам сабақты бұл бұта
көлемді жастық тәрізді көрініс береді. Бұта тік шыңдардың
сәнін келтіріп тұрады. Ол өзінің жемістерімен танымал.
Жеуге жарайды, құрамында С дәрумені көп.
Қорық алуан түрлі жануарлар әлеміне бай. Мұнда
сүтқоректілердің 50-дей түрі мекен етеді, олардың ішінде
итаю, қарақал, сабаншы, шағыл мысығы тәрізді жырт-
қыштар сирек те болса ұшырасады. Үстірт тау қойы да
өте сирек, сірә, жүз басқа жете қоймайтын шығар. Киік
пен ұзын инелі кірпі кездеседі. Жайран (тағылан) XIX ғ.
аяғында-ақ жоғалған болуы керек. Мұнда сонымен бірге
кеміргіштер көп.
Мұндағы құстардың екі жүз түрінен бүркіт, дала
бүркіті, құзғын, тазқара, балабан және үкіні атауға болады.
Үстіртте дуадақ немесе жиек, ұбақ, қарабауыр бұлдырық
159
Үстірттің тік жартасты құлама жары – үстірт
муфлондарының ең сүйікті мекені
Отвесные чинки Устюрта – излюбленное место обитания
устюртских муфлонов