Стр. 150 - ТОМ3

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
128. Үстірттегі сармат ғибадатханалары
периодическим выбросам большой массы свободного насе-
ления за пределы родовых земель. Политическая стабили-
заци я соци у ма сопровожда лась формированием мощног о
д у ховно -р е лиг иозног о фу н дамента, призва нног о под дер -
живать ус тои г ос ударс твеннос ти. В древних г ос ударс твах
верховна я в лас ть правите л я сопос тав л я лась с божес твен-
ным наместничеством. При этом все представите ли ду хо-
венства должны были постоянно поддерживать в обществе
этот политизированный догмат. Именно в такие периоды
возникают мощные ре лиг иозные центры с л у жени я и по -
клонения божественным основателям всего сущего.
Конце н т р а ци я ка ме нных х р а мо вых с в я т и лищ на
территории Манг ыстау и Устюрта в масштабах пояса сте-
пей Евразии – факт уникальный. Возможно, труднодоступ-
ность этой территории обус ловила ее значимость как не-
коего «закрытого» духовного центра.
Уника льным д л я ус тюр тско -манг ыс тауског о культо -
вого комплекса являе тся высокая концентрация каменной
антропоморфной скульпту ры. Количество изваяний на свя-
тилище варьирует от 2–3 до 30–32 при высоте от 1 до 2,5
и б о ле е ме тр ов. Изва яни я ус та на в ли ва ли на неко тор ом
удалении к юг у и юго-западу от культового сооружения, ре-
же – к востоку и юго-востоку от главного сооружения свя-
тилища. Обычно их располагали группами по 2–4 фиг уры,
на расстоянии 1–2 м друг от друга, обратив лицевой гранью
на север или северо-запад.
По д а в л яюще е б о л ьшинс т в о и з в а я ний о д но т ипно.
Они воспроизводят стоящую мужскую, а в некоторых слу-
чаях, вероятно, и женскую фиг у ру с опущенной правой и
прижатой к животу левой ру кой. Воинственность воспро-
қарай мүсіндер орналас-қан, ал ғибадатхананың басты
құрылысынан шығыс пен оңтүсік-шығысқа қарай сирек
орналасқан. Әдетте оларды бір-бірінен 1–2 м қашықтықта,
бетін солтүстік пен солтүстік-батысқа қаратып 2–4 мүсіндер
тобымен орналасқан.
Көптеген мүсіндер бір типті. Олар ұзына бойымен
тұрған ер адамды, ал кей кездері әйел адамның оң қолын
төмен түсіріп, сол қолын ішіне қысып тұрған мүсінін
кездестіреміз. Бейненің жаугерлігі міндетті түрде сем-
сер, қанжар, дулығаның бейнеленуімен, ал оның жоғары
әлеуметтік дәрежесі – гривна мен білезіктің бейнеленуімен
көрсетілетін. Қанжарлар мен семсерлер кісе белдіктерге
жиі жабыстырылып жүрген. Семсерді ішінің тұсындағы
белдікке бекіткен. Белдекте белбеудегі айылбаспен бірге
ілгек көрсетілген. Осы сияқты белдіктер қазақтардың
тұрмысында ХІХ ғ. да қолданылды. Қанжар оң жақ жамба-
сында болып, әрқашан қолының қасында тұрды.
Бейнеленген қарулар кең екі жүзді және тар сүйірлі бо-
лып келген. Тар тұтқада сәнді өңдеулер немесе былғары орау-
лар саланды. Семсер мен қанжарға тән сипат – тұтқаның тура
айқасуы мен орақ тәрізді немесе антенна тәрізді жоғарылауы
болады. Сүйірлі қарумен бірдейлер ерте сармат мәдениетін
ұстаған Еділ бойы, Оңтүстік Орал мен оған кіретін аймақтар
б. з. д. ІV–ІІ ғғ. болған.
Мүсіннің сол жақ бүйірінде қару жапсырылған. Бұл
құрылымы күрделі садақ болды. Оның ағашын дайындау ба-
рысында сүйек, мүйіз және тарамыс қосылып, оның шымыр
болуына көмектесті. Садақтың шағындығы ат үстіндегі еркін
қозғалыс пен жылдам атуға мүмкіндік берді. Барлық антро-
морфты мүсіндер қауырсынсыз садақтармен толтырылған.
150
Қазба жұмысы барысындағы Қызылұйық ғибадатханасы. Біздің заманымызға дейінгі І мыңжылдықтың ортасы – соңы
Святилище Кызылуйык в процессе раскопок. Середина – конец I тысячелетия до нашей эры