Стр. 155 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
129. Устюртский природный заповедник
А аповедник возник в 1984 г. на юге Манг ыс­
тауской области в Ералиевском районе. Его
площадь составляет 223 342 га.
Ус тюр т – о бширно е п лато, зан ято е
каменистыми, глинистыми и песчаными пу-
стынями. Оно находится на территории Казахстана, Ту рк­
мении и Узбекистана. Плато простирается с запада на вос-
ток примерно на 400 км и с севера на юг – почти на 600 км.
Устюрт имеет форму неправильного четыреху гольника. Он
примерно в два раза больше площади такого гос ударства,
как Австрия.
Первые исследования на Устюрте в 1825–1826 гг. в со-
ставе топографической экспедиции полковника Ф. Ф. Берга
провел известный натуралист Э. А. Эверсман. Он заложил
о с но вы г е о лог и че с ког о по зна ни я э тог о п лато. Уче ный
опроверг ложное мнение о с ущес твовании здесь мифиче-
ских «Туманных гор», показал, что плато представляет со-
бой плоскую возвышенность, ог раниченную по периферии
р е зкими ус т у пами-чинками. Исс ле довате ль с пр а в е д ли в о
отметил, что пласты, слагающие плато, имеют горизонталь-
ное простирание и образованы тремя основными г ру ппа-
ми оса дочных пород: затверде лыми мерг е л ями, икряным
камнем и дыристым мергелем. Под последним он понимал
то т самый ракушечник, ко торый ныне широко использу-
ется для облицовки многих зданий в городах Казахстана.
Теперь известно, что плато имеет следующее строе-
ние. С поверхнос ти оно с ложено неог еновыми оса дочны-
ми отложениями. Сверх у они представлены известняками
сармата, гл убже наход ятс я глинис то -мерг е лис тые породы.
Под неогеновой толщей залегают палеогеновые отложения,
ме зозойс кие , а затем па ле озойс кие пор оды. По с ле дние ,
как прави ло, рас полаг аютс я на гл у бина х б оле е ки ломе-
тра. Морские отложения сармата формировались около 10
З
умағы 223 342 гектарды құрайтын Үсттірт та-
биғи қорығы 1984 ж. Маңғыстау облысының
оңтүстігіндегі Ералиев ауданында дүниеге
келді.
Үстірт – тасты, саз-балшықты, құмды
шөлейттен тұратын кең жон. Ол Қазақстан, Түрікменстан
және Өзбекстан аумағында жатыр. Бұл жалпақ жон ба-
тыстан шығысқа қарай шамамен 400 км-ге, солтүстіктен
оңтүстікке қарай 600 км-ге созылады. Үстірттің пішіні
төртбұрышқа ұқсас. Жер көлемі жөнінен Австрия тәрізді
мемлекеттен екі есе үлкен.
Үстірттегі алғашқы зерттеулерді 1825–1826 жж. пол-
ковник Ф. Ф. Бергтің топографиялық экспедициясының
құрамында белгілі натуралист Э. А. Эверсман жүргізді.
Ол бұл жалпақ жонның ғылыми геологиялық негізін сал-
ды. Ғалым мұнда мифтік «Тұманды тау» бар деген жалған
пікірді теріске шығарды, жон жан-жағы шектеулі жалпақ
биіктік деп көрсетті. Зерттеуші үстіртті түзетін дөңес қабат
көлденең қалыпта созылып жатқан кеңістік деп орынды
атап көрсетіп, ол үш негізгі шөгінді жыныстар тобынан –
қатайған мергельдерден, ұлу тастардан және тесік мергель-
дерден тұратынын айтты. Ең соңында ол қазіргі Қазақстан
қалаларындағы көптеген ғимараттардың бетін қаптауға
кеңінен пайдаланылатын ұлутастың өзі екенін түсінді.
Үстірт қабатының құрылымы төмендегідей екені
белгілі болды. Оның үсті неогендік шөгінділерден түзілген.
Үстіңгі жағы сармат әктасы, оның астында сазды-мергельді
жыныс тастар. Неогендік қабаттың астында палеогендік,
мезозойлық шөгінділер, содан соң палеозойлық жыныстар
шөккен. Соңғысы, әдетте, бір километрден астам тереңдікте
жатады. Сармат теңіз шөгіндісі бұдан 10 миллион жылдай
бұрын қалыптасқан. Ол кей жерлерде жұқа (әдетте 1–2 м)
саз бен шағыл-құм төрттік шөгіндісімен жабылған. Бұл жа-
155
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
53. Қалмаққырған тарихи орыны129. Үстірт б ғи қор ғ