Стр. 169 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
130. Памятники архитектуры кочевников Мангыстау и Устюрта
кісі аяғы жете жете бермейтін қиян түкпірде жатқан
ескерткіштер де жеткілікті. Оларды негізінен ғылым бабы-
мен ізденген, не зиярат соңында сабылып, жол тауысқан
адамдардан өзге, былайғы қауым егжей-тегжейлі біле де
бермейді. Соның бірі – Маңғыстау мен Үстірттің кенересі
кепкен шөлі мен шөлейтіндегі құлазыған иен даланың
ортасында, замана құпиясын бауырына басып жатқан
ескілікті қорымдардың бүгінге дейін сынын бұзбай жет-
кен сәулет ескерткіштері. Ықылым замандағы қабір үстіне
тұрғызылған бірер құрылыс-тамдар кей қорымдарда тіпті
көбейіп, сәулеті де сымбаттана түседі. Кейбір қорымдарда
үстіне белгі тұрғызылған қабірлердің саны мыңға жетіп
жығылса, соның ішінде алыстан көзге шалынатын оқшау
құрылыстардың сәулеттік тұрпаты айрықша көрінеді.
Әр затқа нысан ретінде ғана қарайтын ғылым
тілімен айтқанда «өлілер қаласы», ал дәстүрлі қазақ
ұғымы тұрғысынан алғанда – «қасиетті ата-баба сүйектері
жатқан осынау мәңгілік мекендердің» ғылым игілігі үшін
шұқыланып қазылғанына 50 жылдың жүзі енді ғана бол-
ды. Көшпенділердің тарихы мен мәдениетін, ой жүйесі мен
дүниетанымын зерделеп жүрген тарихшылар мен архео-
логтар, этнологтар мен өнертанушылар үшін Маңғыстау
мен Үстірттің орны бөлек. Өйткені бұл түбек пен Үстіртті
ғасырлар бойы құтты мекеніне айналдырған, алмағайып
кезеңдерде бірінің орнын бірі басып, қоныс жаңартқан
әрқилы көшпенді тайпалар мен халықтар географиялық
жағдайы мен күрделі табиғи шарттарының арқасында
негізінен арғы кескін-келбетін сақтап қалған көшпелі мал
шаруашылығы мен ерекше мәдениетін дүниеге әкелді.
Соның бірі де, бірегейі де тастан сарай тұрғызатын
сәулетшілік пен тас қашау өнері. Батыс Қазақстан өңіріндегі
сәулет өнерін ден қоя зерттеп, ұңғыл-шұңғылын ажыра-
та қараған зерттеуші С. Е. Әжіғалидің ой-тұжырымына
қарағанда Арал-Каспий төңірегіндегі көшпенділердің негізгі
қыстауына айналған Маңғыстау жері – осы атырапқа түгел
жайылған бірегей сәулет және тас қашау өнерінің қайнар
бұлағы һәм басты ошағы. Ғалымның сол орайдағы пікірінше,
Маңғыстау мен Үстіртте жаппай қабір үсті құрылыстарының
салынуы мен молдығы және олардың басым көпшілігінің
ортағасырлық қорымдарға шоғырлануы, өзге жерлер-
де қайталанбайтын ерекше кескін-келбеттері мен тұрқы
соның белгісі. Арысы бес жүз, берісі жүз жылдың шамасында
тұрғызылған, өз заманындағы талай сырды қойнына бүгіп
жатқан осынау ескерткіштерді құпиясын ашпақ үшін келе-
шек буын зерттеушілері де әлі көп тер төгері анық.
ны лишь специалистам, и увидеть их посчастливилось пока
далеко не каждому. В их число входят и дошедшие до наших
дней некрополи, затерянные среди фантастических в своей
первобытной красо те п ус тынных и пол у п ус тынных ланд-
шафтов Манг ыстау и Устюрта. Их сотни – от небольших
к ла дбищ, сос тоящих лишь из нескольких захоронений с
намог ильными сооружениями, до г иг антских, кру пнейших
в Казахстане культово-пог ребальных комплексов, насчиты-
вающих тысячи захоронений с надгробными памятниками.
Эти «города мертвых» стали объектами нау чных ис-
с ледований сравнительно недавно, немног им более 50 лет
назад. Для историков, археолог ов, этнолог ов и искусство-
ведов, изу чающих историю и культуру номадов, Мангыстау
и Устюрт представляют особый интерес, потому что благо-
даря особенностям г еог рафическог о положения и природ-
ных условий этого края здесь в результате взаимодействия
населявших его на протяжении длительного периода и сме-
нявших друг друга кочевых племен и народов выработались
устойчивые традиции кочевого скотоводства и самобытная
культура, во многом сохранившая архаичные черты.
Одним из ее высших проявлений по праву считается
каменное зодчес тво и камнерезное искусс тво. Извес тный
исс ле довате ль архитект у рных пам ятников Запа дног о Ка-
захстана С. Е. Ажигали считает, что именно Мангыстау как
основной район зимования кочевников Арало-Каспия был
очаг ом формирования их ориг ина льной архитекту рной и
камнер е зной тра диции, пол у чившей распро с транение на
всей обширной территории этого региона. По его мнению,
об этом свидетельствует целый ряд признаков – обилие и
массовость намог ильных соору жений Манг ыстау и Устюр -
та, их концентрация на средневековых некрополях, нали-
чие среди них большого количества как типичных, так и
уникальных сооружений, архаизм их облика и т. д. Несмо-
тря на свой не слишком древний возраст – от 500 до 100 лет,
эти памятники таят в себе столько загадок, что еще не од-
но поколение исследователей будет пытаться разгадать их.
Мног ие некр ополи сформир ова лис ь у почитаемых
святых мест, к числу которых относятся могилы суфийских
проповедников ис лама и подземные мече ти, связанные с
их деятельностью. Вот как писали о таких местах в XIX в.:
«По всему Мангышлаку рассеяны во множестве могилы свя-
тых, почитаемых киргизами и тюркменами. На каждой мо-
гиле святого воткнуты длинные шесты, к которым приходя-
щие на поклонение привязывают куски тряпок и т. п., в ви-
де жертвы… Над некоторыми могилами выстроены прочные
169