Стр. 175 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
130. Памятники архитектуры кочевников Мангыстау и Устюрта
Географиялық тұрғыдан оқшау жатуы мен ерек-
ше табиғи жағдайларына байланысты қайталанбас
бедерін сақтап қалған Маңғыстау мен Үстірттің бірегей
тас қашау өнері алғашқы ғылыми жұмыстарда-ақ атап
өтілген еді. Мәселен, Маңғыстау мен Үстірттегі мұсылман
кесенелерінің сәулетінде Қазақстанның өзге өңірлеріне
қарағанда ортағасырлық Орта Азия сәулетінің тікелей
ықпалы, соңғы рет археолог А. Е. Астафьевтің дәлдеп
мерзімдеуі бойынша Алтын Орда дәуірден, жергілікті
көшпенділер арасында ислам діні кеңінен қанат жая
бастаған XIV ғ. қалған құрылыстарда ғана айқын білінеді.
Бұл дәуірден қалған бірен-саран ескерткіштердің ішінде
Бозащы түбегіндегі порталды күмбезді Көкімбет кесенесі
мен Үстірттегі Қосмола бар.
Кейінгі ортағасырда порталды-күмбезді кесенелерді
монументтік құрылыстардың өзге түрлері біртіндеп
ығыстыра бастады. Соның бірі – кірер ойықтары төмен
әрі тар, күмбезі де, порталы да, арка тәрізді сүйір ойма-
лары да жоқ мұнара тәрізді кесенелер болатын. Мұның
барлығы да сырттан таңылған, бірақ жалпыға бірдей
мәлім ислами сәулет өнерінің дәстүрлі канондарынан
ауытқуды, сөйтіп тамырын тереңнен тартатын жергілікті
дәстүрдің күш ала бастағандығын білдіретін еді. Кентті
баба қорымындағы кесене құрылысы – мұның жарқын
белгілерінің бірі. Сәулет өнерінің тағы бір даму сатысын-
да, яғни XVIII ғ. бастап Маңғыстау мен Үстірттің қорымдық
сәулет ғұрпында күмбезді құрылыс үлгісі қайтадан белең
малые сооружения некрополя своей многочис ленностью и
р а зно о бр а зием создают ощу щение не ус тойчивог о р а вно -
ве с и я и с ложно с ти пр о с транс тва, наполненног о б е с чис-
ленными вариаци ями соче таний мон у мента льнос ти и ка-
мернос ти, подобия и контрас та. Созданные в разное вре-
мя и разными мастерами, неодинаковые по форме и раз-
мерам – о т монумента льных ку польных мавзолеев до не-
б о л ьши х по р а зме р у на д г р о бий, па м я т ники не кр опо л я
вмес те со с тав л яют орг анично е це ло е. Они всегда г армо -
нично вписываютс я в лан дшафт, яв л я ясь ег о «продолже-
нием» и придава я ему од у хо твореннос ть и композицион-
н у ю завершенно с ть. Этом у в значите льной с тепени спо -
собс твуют цве т и факт у ра самог о с троите льног о матери-
ала – местного камня-известняка и песчаника разных от-
тенков, с тавшег о непосредс твенным «у час тником» возник-
но в е ни я и р а зв и т и я ме мо риа л ь но -к у л ьто в о г о з од че с т в а
и камнерезного искусства кочевников.
Уже в первых нау чных работах отмечалась уникаль-
нос ть пог реба льно-культовой каменной архитект у ры Ман-
г ыс тау и Ус тюр та, возникшей благ одаря особым природ-
ным ус лови ям э тог о р ег иона и сохранившей архаичные
черты и самобытность вследствие его естественной геогра-
фической «изоляции». Например, в архитекту ре мус ульман-
ских мавзолеев Мангыстау и Устюрта, в отличие от других
р ег ионов Каза хс тана, непо с р е дс твенно е в ли яние с р е дне-
вековых среднеазиатских образцов со всей очевиднос тью
проявляется лишь в самых ранних постройках, относящих-
175
Қамысбай қорымы. XV–XVII ғасырлардағы кесенелер және құлпытастар мен қойтастар қойылған әртүрлі уақыттағы жерлеу орындары
Некрополь Камысбай. Мавзолеи XV–XVII веков и разновременные захоронения с кулпытасами и койтасами