Стр. 183 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
131. Подземные мечети Мангыстау
М одземные мечети – одно из самых ярких и
само бытных яв лений в к ульт у рном нас ле-
дии Манг ыс тау и Ус тюр та. Та к на зывают
памятники м ус ульманской культовой архи-
тектуры, вырубленные в скальных массивах,
а также естественные пещеры и г роты, которые использо-
вались в культовых целях. Но это общее название скорее
ус ловно, поскольку далеко не все известные на сегодняш-
ний день культовые подземные объекты можно с полным
о снованием с читать мече тями. Как показа ли р е зультаты
исс ледований памятников этого рег иона, одним из основ-
ных признаков мечети здесь является наличие михрабной
п литы и ли михрабной ниши. Этом у признак у о твечают
многокамерные наземные мечети-медресе XIX – начала XX
в. Коркем-бай, Бесбулак, Кызылтас, Колбас, Байкул-ишан и
др., одно- или дву хкамерные наземные мечети ку польного
типа на некрополях Уштам, Калипан, а также степные ме-
чети на некрополях Кенты-баба, Узынтам, Бельторан, Урдек
и в местностях Тубежик, Басг урлы, Шуглу и др. Поэтому и
подземные сооружения, в которых имеется михрабная ни-
ша – Шакпак-ата, Масат-ата, Шопан-ата, Бекет-ата в Оглан-
ды, Жоласкан, Ишан-кожа и другие также следует отнести
к мечетям.
Вмес те с тем, с ущес твуе т ряд подземных объектов
ино г о с оде ржа ни я . Э то, на п риме р, пеще ры кар с то в о г о
происхождения недалеко от некрополя Есен-ата и в мест-
но с т и Ай г ыр лы , поч и т ае мые ме с т ным нас е ле ние м к а к
с в я тыни. С у ще с т в у ю т и под з еме л ь я ката комбног о т ипа
– такие, как Султан-Епе и Караман-ата. Среди подземных
культовых соору жений они занимают особое мес то. При
архе о лог иче с ких исс ле довани я х комп лекса С ултан-Епе в
2004 г. (А. Е. Астафьев) выяснилось, что первоначально этот
пам ятник име л нес колько помещений, рас положенных в
П
аңғыстау мен Үстірт қойнауындағы арғы ба-
бадан қалған айрықша мәдени мұралардың
бірегейі – жер асты мешіттері. Жақпар
шыңдардың кемері мен табиғи жартастардың,
сондай-ақ үңгірлердің ішіне қашап салынған
осынау ислами ғұрыптық сәулет өнері ескерткіштерін бір
сөзбен айтқанда «жер асты мешіттері» деуге болады. Алай-
да бұл жалпылама атаудың өзінде де біршама шарттылық
бар, өйткені бізге белгілі болып отырған жер асты
ғұрыптық құлшылық құрылыстардың барлығын бірдей
мешіт қатарына қосу да дұрыс болмайды. Осы өңірдегі
ескерткіштерді зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер
анық мешіт деп саналған құрылыстардың барлығында
да михраб орны бар екендігін көрсетеді. Мәселен, ХІХ ғ.
мен ХХ ғ. бас кезіндегі Көркембай, Бесбұлақ, Қызылтас,
Қолбас, Байғұл ишан секілді тағы да басқа жер үсті мешіт-
медреселерінде, Үштам, Қалипан сияқты қорымдардағы
бір немесе екі бөлмелі жер үсті күмбезді мешіттері, сондай-
ақ Кенті баба, Ұзынтам, Белтораң, Үрдек қатарлы далалық
мешіттерде, Түбежік, Басғұрлы т.б. жерлердегі мешіттерде
михраб орны сақталған. Михраб орны болғандықтан
Шақпақ ата, Масат ата, Шопан ата, Оғыландыдағы Бекет ата,
Жоласқан, Ишан қожа ғұрыптық құлшылық орындары да
мешіт қатарына жатқызылады.
Дегенмен, әу бастан-ақ басқа мақсатқа арналған жер
асты құрылыстары да бар екендігі белгілі. Соның бірі, мы-
салы, Есен ата қорымы мен Айғырлы өңіріне таяу жатқан,
жергілікті жұртшылық әулиелі, қасиетті орын қатарына
қосатын керішті үңгір. Оған Сұлтан үпі мен Қараман
ата сияқты жер асты үңгірлерін де қосуға болады. Жер
асты ғұрыптық құрылыстардың ішінде бұлардың орны
айрықша. 2004 ж. Сұлтан үпі кешеніне археологиялық зерт-
теулер жүргізілген шақта (А. Е. Астафьев) бұл ескерткіштің
183
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
53. Қалмаққырған тарихи орыны 131. Маңғыстау жер ас ы мешіттері