Стр. 186 - ТОМ3

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
131. Маңғыстау жер асты мешіттері
Қарабұлақтағы Байғұл ишан мешіт-медресесімен іргелес
жатқан жер асты ғұрыптық орнында да михраб жоқ. Оны
Шопан ата ғұрыптық-жерлеу кешеніндегі тұтас жер асты
құрылыстарының тек біреуінен ғана табуға болады.
Бұл тұрғыда, көптеген ғұрыптық жер асты құрылыс-
тарына ортақ белгілерді айта кеткен орынды. Соның бірі – жа-
рық түсіргіш ойық-құдық пен оның астындағы от жағыла-
тын құрбандық орны (Шопан ата мен Қараман ата) және әб-
ден қаңсыған ұзынша ағаш діңгек (Шопан ата, Оғландыдағы
Бекет ата және Тобықты; Шопан ата мен Тобықтыдағы ағаш
діңгектің ұшы жарық түсіргіш ойықтан шығып тұрады).
Кей жағдайларда жер асты құрылыстың бір немесе бірнеше
бөлмелерінің ішіндегі жартас қуыстары қабір ретінде
пайдаланылып, адам мүрдесі қойылған. Бұл үрдістің қай
уақытта пайда болғаны мен қандай мақсатты көздегені ар-
найы зерттеуді қажет етеді, бірақ қалай болғанда да оның
дәстүрлі ислами қағидалармен қатысы шамалы екендігі
анық.
Сонымен қатар жер асты ғұрыптық құрылыстарының
хронологиялық тұрғыдан мерзімделуі де әркелкі.
Маңғыстау мен Үстірттегі қорымдар мен молаларды
далалық зерттеу нәтижелері, сондай-ақ ортағасырлық
қабір үсті кешендерінің типологиясы жергілікті ғұрыптық-
мемориалдық ескерткіштердің негізгі даму сипатта-
ры мен олардың көпшілігінің, соның ішінде жер үсті
құрылыстардың да салыну мерзімдерін біршама анықтай
түсуге септігін тигізеді. Мәселен, Маңғыстау облысының
аумағында ең ерте кезеңде салынған жер асты мешіттері бо-
лып саналатын Шақпақ ата мен Шопан ата жер асты мешіт-
тері қалыптасуының бас кезі Көкімбет мен Қосмола секілді
ортаазиялық кескіндегі күмбезді кесенелер мен «сағана»
тәрізді қабір үстілік құрылыстар салына бастаған XIV ғ.
жерлеу орындарына сәйкес келеді. Қорымдардағы далалық
мешіттер XV–XVI ғғ. пайда болса (Кенті баба, Ұзынтам,
Белтораң, Үрдек, т. б. некропольдер), жер асты ғұрыптық
құрылыстарының басым көпшілігі XVIII ғ. мен XX ғ. алғашқы
ширегіндегі қорымдарға тұспа-тұс келеді (Жоласқан, Ишан
қожа, Итолы, Бекет ата, Бейнеу, т. б.).
Маңғыстау жер асты мешіттерінің арасында сәулет
өнері тұрғысынан алғанда ерекше қызғылықты әрі тар-
тымды құрылыстардың бірі – Шақпақ ата жер асты
мешіті. Ішкі құрылымы жағынан бұл мешіт айқас (крест)
күмбезді құрылыс санатына қосылады. Орталық бөлігінде
бұрыштары үстіңгі бөлігі ерекше көзге түсетін ұстындармен
бөлінген төртбұрышты күмбезді бөлме тұр. Күмбезді ұстап
дру г ие взбирались по отвесным стенкам. Подземные залы,
вероятно, имели ложносводчатые перекрытия, а в средней
час ти был создан гл убокий све товой «колодец». Никаких
с ледов михраба ни в подземных, ни в наземных помеще-
ни ях памятника не выявлено. По ря д у признаков можно
предполаг ать, что э то соору жение использова лось в каче-
стве обители суфийской общины. К сожалению, в процессе
раскопок не было обнару жено до с товерных археолог иче-
ских реперов, по которым можно было бы с удить о вре-
мени создания этог о комплекса, за исключением обломка
каменног о жернова и ме лких фраг ментов лепных сос удов
средневекового облика.
Катакомбы рядом с некрополем Караман-ата также
были созданы выработкой слоя мяг кой породы – мергеля
под известняковой покровной плитой. Раньше, до проведе-
ния реставрационных работ, в одном из залов со световым
проемом находился массивный кру глый алтарь со с леда-
ми мног ократных ог ненных жер твоприношений. Подзем-
ное сооружение Караман-ата не имеет михраба. Возможно,
первоначальное формирование этого подземелья было свя-
зано с наземным капищем, ог ороженным системой земля-
ных валов, остатки которых ныне перекрыты надгробиями
XVII–XVIII вв. Капище археологически не изучалось. Здесь на
современной поверхнос ти единично вс тречаютс я кремне-
вые артефакты позднего каменного века.
Не т михраба и в ска льной полос ти искусс твенно -
г о происхождения на некрополе Бейнеу, известной среди
местног о насе ления как одна из подземных мече тей свя-
того Бекет-ата, жившего в XVIII в. Не имеет михраба и под-
земное сооржение по соседству с мечетью-медресе Байкул-
ишан в ме с тно с ти Кар абула к. В к ультово -пог р е ба льном
комплексе Шопан-ата мече ть с михрабом занимае т лишь
одно из целой галереи подземных помещений.
Важно отметить признаки, характерные для многих
культовых подземных соору жений. Это на личие ус ловно
све товог о отверстия-колодца, алтаря под ним со с ледами
ог ненных жер твоприношений (Шопан-ата и Караман-ата)
и присутствие сухой ветки дерева, как жертвенного столба
(Шопан-ата, Бекет-ата в Огланды и Тобыкты; на Шопан-ата
и Тобыкты шест-таяк выведен в световой колодец). В неко-
торых с лу чаях имеются захоронения в скальных мог илах
в одном или более помещений подземного сооружения. Во-
прос интерпре тации этих признаков требуе т специа льно-
го исследования, но они явно не имеют корней в ортодок-
сальной исламской традиции.
186