Стр. 194 - ТОМ3

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
131. Маңғыстау жер асты мешіттері
ғұрыптық жерлеу кешендері қазіргі Маңғыстау облысының
аумағындағы ең алғашқы ханакалар болуы да әбден мүмкін.
Бұл құрылыстардардың салынуы мен пайдаланыла бастауы
XIV ғ. ортасына сәйкес келеді. Ханаканың маңғыстаулық жер
асты нұсқасының пайда болуына исламға дейінгі жергілікті
наным-сенімдер немесе тағы да сол табиғат ерекшеліктеріне
байланысты ғұрыптық-құлшылық құрылыстарын салудағы
жергілікті дәстүрлер ықпал етуі ықтимал. Жартас астындағы
жұмсақ қабат – әктас, күпсек құм, бор мен мергелді қазып
құрылыс салу, тап сол материалдарды пайдаланып өз ал-
дына жеке ғимарат тұрғызудан әлдеқайда оңай да жеңіл.
Маңғыстау мен Үстірттің жер асты құрылысын салған
құрылысшылар құз жартас астындағы үңгір мен қуысты әрі
қарай тереңдете қазып, кеңейте отырып, қабырғасы мен
еденін және төбесін тегістеді, бұрыштарын тіктеп, ғимарат
қалпына келтірген болды. Бұл, әсіресе, кейінгі кезеңдегі жер
асты мешіттерінен қатты байқалады. Мұндағы мешіттерді
жасаған құрылысшылар табиғи қуыстардың едені мен
қабырғасын және бөлмелердің біріндегі михраб ойығын аз-
дап қана ғана тегістеп шыққаны байқалады. Жұмсақ қабаты
алынып, қатты қабаты ғана қалған тас төбені сүрлеудің
қажеті бола қойған жоқ.
Жер асты ғимараты ыңғайлы әрі айтарлықтай жай-
лы да болды. Күзгі жауын-шашын мен қыстағы азынаған
желден сақтады, ал тірі жәндіктің барлығы қуыс-қуысқа
тығылып жан шақыратын жазғы шақырайған күн мен шыдас
бермейтін аптап ыстықта нағыз жұмақтың өзіндей еді. Жер
асты мешітін жасаушылар қабырға шетінен үңгіп, қалған
бөлмелермен дәліз арқылы байланысатын не болмаса өзінің
и их связи с ис торией и периодизацией э тапов распро -
с транения ис лама в среде кочевог о сообщес тва. События
XIV в. являются важным опреде ляющим моментом зарож-
дения традиции создания исламских культовых подземных
соору жений Манг ыс тау и Ус тюр та. Мус ульманский ренес-
санс, начавшийся в Хорезме еще в XII в., но прерванный
монгольским нашествием и возобновившийся уже в Улусе
Джучи, был связан со становлением и развитием в Средней
Азии мистического пути познания Аллаха – тюркского на-
правления с уфизма. Время правления ханов Золо той Ор -
ды Узбека и Жанибека, проводивших политику ис ламиза-
ции всего Улуса Джу чи, знаменовалось активизацией мис-
сионерской деяте льнос ти с уфийских шейхов и дервишей.
Распрос транению с уфизма способс твова ло развитие тран-
зитной торг овли. Первая половина XIV в. отмечена стро -
и т е л ь с т в ом мон у ме н т а л ь ных р е л и г ио зно -к у л ьто вых с о -
ору жений в кру пнейших г ородах Золо той Орды. В коче-
вой с тепи главными форпо с тами ис лама и одновр емен-
но р е зи денци ями с уфийс ких шейхов были так называе-
мые ханака (ханагах). В персидском языке это слово озна-
чае т с транноприимный дом, обите ль. Ханака предс тавля-
ли собой ре лиг иозно -культовые у чреждени я, соче тающие
фу нкции о би те ли м ус у льма нс ки х о тше льников, прис та-
нища с тр а нс тв у ющих дервишей и во о бще п у теше с тв ен-
ников, а также благ о творите льног о у чреждени я, где лю -
бой мус ульманин мог полу чить кров и пищу. Очень веро-
ятно, что культово-пог ребальные комплексы Шакпак-ата и
Шопан-ата могли быть первыми ханака на территории со-
временной Манг ыстауской области. Начало их сооружения
и функционирования связано с серединой XIV в. Идею их
манг ыс таус ког о подземног о варианта с ле д уе т рассматри-
вать либо в проявлении местных доис ламских верований,
либо в особенностях опять же местной строительной тра-
диции возведени я культовых соору жений, обус лов ленной
ес тес твенными природными ус ловиями. Вырубать помеще-
ния в мягких породах скал – известняка, рыхлых песчани-
ков, мела и мергеля намного проще, чем строить из того
же камня о тде льно с тоящие соору жения. Строите ли под-
земных сооружений Мангыстау и Устюрта нередко использо-
вали естественные карстовые пустоты в скальных массивах и
останцах – пещеры, гроты, выветренные полости под нави-
сающими козырьками-карнизами – расширя я и у гл убл я я
их, выравнивая полы, стены и потолки и придавая помеще-
ниям более «правильные» прямоу г ольные очер тания. Осо-
бенно наглядно это можно проследить в подземных мече-
194
Әулиенің бейіті. Б. Залесскийдің офорты. 1865 жыл
Могила святого. Офорт Б. Залесского. 1865 год