Стр. 200 - ТОМ3

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы
132. Маңғыстаудағы тас ғасырлық ескерткіштер
шеберханалары түрінде өз іздерін қалдырған Қазақстанның
шағын өңірі болып табылады.
Маңғыстау арқылы өтетін Ұлы Жібек жолында негізгі
бағдарлар құдықтар болды. Алайда бұл жолдардың дүниеге
келуіне дейінгі ұзақ уақыт ішінде құдықтар мен табиғи су
көздері әртүрлі дәуірлердегі адамдардың қоныстары болып
келді. Мәселен, Шақпақ ата құдығы осы жерді мекен еткен
адамдардың ең көне тарихын сақтап қалғанға ұқсайды.
Сарытас шығанағының кең шөл даласы шығысында
үстіртпен шектелген. Оның жырымдалған тік бетті
аңғарлары теңізге жақындаған сайын біртіндеп кеңейе
береді. Әктастан, мергелден немесе ұлутастан түзілген үстірт
қыраттар, террастық алаңқайлар түрінде аласара береді.
Әктастардың ішіндегі шақпақтас линзалары айқын көрініп
жатады. Үстірттің беткі қабатында және сусыз аңғарларда
шақпақтас сынықтары құрғақ аңғардың табанына төселген
төсеніш тәрізді табиғи жолмен жиналып қалған. Осы
сынықтар тас дәуірінің құралдары үшін шикізат қызметін
атқарды. Тас құралдарына қажетті шикізат шексіз көп,
табиғи тұщы су көзі бұл ауданда өте тапшы (сирек кездеседі),
жабайы жануарлар табындары осы күнге дейін ұшырасып
отырады. Балық қоры мен құстарға бай теңіз алғашқы адам-
дар топтарына қолайлы жағдайлар туғызды.
Шақпақ ата құдығының суы геологиялық үгітілу зо-
насында конденсация үрдісінде пайда болған. Құдықтан
үстіртке қарай созылып жатқан бор мен шақпақ тастан
түзілген бұл аймаққа жеткілікті мөлшерде ылғал жиналады
да, ол құдықта су деңгейі тұрақты болып тұруын қамтамасыз
етеді. Тас дәуірінің кезінде мұнда адамдар мен жануарларға
өмір сыйлаған бастау болуы да әбден мүмкін.
Дәл осы жерден археолог А. Г. Медоев миллион жыл
бұрынғы тас дәуірінің ертедегі қонысын тапты. Палеолит дәуі-
рінің бұл көне кезеңі өзгеше дамыған техникасымен (протоле-
валлуа, комбева) және геологиялық көне дәуірлерге – эоплей-
стоцендерге типологиялық тұрғыдан жіктелуімен көрінеді.
Қоныс-шеберханалардан және Сарытас амфитеатры
қонысынан протолеваллуалық-ашельдік құралдар көптеп
кездесті. Құралдардың негізгі типтері мынадай: жарғыш
балталар, бифастар, чопперлер, чопингтер, табиғи түрдегі
пышақтар, қырнауыштар.
Протолеваллуалық-ашельдік қолдан жасалған құ-
ралдар жердің беткі қабатына жақын жерде жатты. Көне
аңғар-алаптардың жасы ерте плейстоцен-эорлейстоценнен
кіші емес. Аңғарлар майда қырқалары тереңдей тілімделген
(200 м дейін және одан көпке), олардың қыр-беткейлері
На Ве ликом ше лковом п у ти, проходившим по Ман-
г ышла к у, ко лод цы были г ла вными орие н т ир а ми. Но и
за долг о до нег о колодцы и природные ис точники были
прис та нищами людей р а зных эпох . Ко лодец Ша хба г ата
сохрани л, возможно, сам у ю др евнюю ис торию обитани я
людей.
Обширные п ус тынные пр о с тр а нс тва за лива С ары-
тас с вос тока ог раничены чинками плато. Проре зающие
п лато кр у то с к лонные до лины по с тепенно р асшир яютс я,
приближаясь к морю. Уступы плато снижаются в виде тер-
расовидных площа док с ложенных извес тн яком, мерг е лем
или ракушником. Среди известняков хорошо видны крем-
невые линзы. На поверхностях плато и в сухих долинах об-
ломки кр емней образу ют ес тес твенные с коп лени я, ус ти-
ла я днища с у хих долин. Эти обломки кремней с л у жили
сырьем д л я орудий каменног о века. Неог раниченно е ко -
личес тво сырья д ля каменных орудий, природный ис точ-
ник пресной воды, столь редкий в этих районах, стада ди-
ких живо тных, ко торые до сег одн яшнег о дн я вс тречают-
ся в этих местах, море с рыбными запасами и перелетны-
ми птицами – создавали благоприятные ус ловия для пер -
вобытных гоминид.
Вода ко лодца Ша хба г ата о бяза на с воим пр оис хо -
ждением конденсат у, ко торый образуе тс я в зоне дробле-
ни я г е олог иче с ког о ра з лома. Пр о с тира яс ь на не с колько
километров с севера на юг, от колодца в сторону плато, зо-
на дробления разлома, сложенная обломками известняка и
кремня, накапливает достаточное количество влаг и и под-
держивает постоянный уровень воды в колодце. В далекие
времена каменного века здесь, возможно, был родник, ко-
торый давал жизнь людям и животным.
Именно здесь археологом А. Г. Медоевым обнаружена
древнейшая стоянка каменного века, возраст которой нахо-
дится в районе около миллиона лет. Этот древнейший этап
палеолита отмечается необычайно развитой техникой (про-
толеваллуа, комбева) и совершенной типологией при оше-
ломляющей геологической древности – эоплейстоцен.
Пр о то лева л л уа-аше ль с ка я ин д ус три я на с тоянка х-
мас терских и с тоянках амфитеатра Сарытас предс тавле-
на крупными сериями. Основные типы орудий: колуны, би-
фасы, чопперы и чопинг и, ножи с естественной спинкой,
скребла.
Артефакты протолеваллуа-аше ля залег ают в ископа-
емом состоянии в самых верхних (древних) террасах до-
лин, прорезающих плато, и на его поверхности в виде боль-
200