Стр. 195 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
131. Подземные мечети Мангыстау
жеке кірер жолы бар жаңа бөлмелер жасады. Осылайша әуелі
қарапайым бір бөлмеден басталған ғимарат кейіннен күрделі
құрылымды жетілген кешенге айналды. Жалпы алғанда
Маңғыстау мен Үстірттің жер асты құрылыстарының жо-
спары негізінен құзды массивтің табиғи ерекшеліктерімен
тікелей байланысты, сондықтан одан геометриялық
тұрғыдан түзу сұлбаны күтудің қажеті шамалы.
Бүгінде белгілі болып отырған жер асты мешіттерінің
көпшілігі көшпенділердің дәстүрлі маусымдық көш жол-
дары мен шөл далада көне құдықтардың ізі арқылы ғана
анықтауға болатын сауда керуен жолдарының бойында тұр.
Бұл жерлерге осынау сауда керуендерімен бірге ислам дінінің
уағызшылары – сопы-миссионерлер ілесе келді. Көптеген
белгілі жер асты мешіттерінің төңірегінде ескі құдықтар бар,
кейбірінің айналасында, тіпті, сыздықтап аққан шағын тұма-
бұлақтар да кездеседі. Ғұрыптық жер асты құрылыстарының
барлығы жергілікті халық әлі күнге дейін қадірлеп, қастер
тұтатын бұрынғы өткен әулиелердің атымен аталады. Олардың
көпшілігінің ат-есімі ХІХ ғ. 70-ші жж. жергілікті адайлардың
айтуынан жазылып алынған аңыз-әпсаналардың басты
арқауы. Сондай аңыздардың біріне қарағанда, Шопан ата –
Қожа Ахмет Яссауидің асқан дарынды және ерекше қабілетті
шәкірті. Түркістаннан келіп, Маңғышлақты құтты мекеніне
айналдырған оның даналығы мен ғалымдығы шартарапқа
жайылыпты, сөйтіп «он мың адам оған мүрид болып, қол
тапсырыпты». Ал оның қабірінің басында өсіп тұрған тұт
ағашы Қожа Ахмет Яссауидің аса таяғынан өсіп шыққан
тях позднего периода, где строители часто ограничивались
лишь относительным выравниванием поверхностей стен и
потолков естественных г ротов и вырубкой михрабной ни-
ши в стене одного из помещений. Порой в выравнивании
потолка не было необходимос ти, поскольку перекрытием
подземног о помещения, вырубленног о в мяг ком с лое мас-
сива, с л у жила ес тес твенна я каменна я «плита» перекрыва-
ющего слоя более твердой породы.
Подземные помещени я были удобны и дос таточно
комфор тны. Они с л у жили на дежным у крытием о т снег а,
дождя и ветра в холодное время года, и были настоящим
раем в летний зной, когда в пустыне все живое прячется в
тени и зарывается в глубокие норы, спасаясь от беспощад-
ног о солнца. Создате ли подземных мече тей устраива ли в
стенах глубокие ниши и вырубали рядом новые помещения,
с отдельными выходами или закрытые, соединенные с пер-
вонача льными помещениями дверными проемами и кори-
дорами. Таким п у тем подземное соору жение из прос тог о
однокамерног о постепенно превращалось в развитый ком-
плекс со сложным планом. В целом планировка подземных
сооружений Мангыстау и Устюрта всегда подчиняется есте-
ственным ус ловиям скального массива, редко приближае т-
ся к геометрически правильным схемам и чаще всего бы-
вает нерегулярной.
Большинс тво извес тных на сег одняшний день под-
земных мече тей расположены на традиционных пу тях се-
зонных миг раций кочевников и торг овых караванов про-
195
Масат ата жер асты мешіті. ХІV ғасыр. Оңтүстік жақтан
түсірілген кіреберіс пен қираған бөлмелердің қалдықтары
Подземная мечеть Масат-ата. ХІV век. Вход и остаткиразру-
шенных помещений с южной стороны
Масат ата жер асты мешіті. XIV ғасыр. Михраб және
«жарық түсіргіш» саңылау-құдығы бар бөлменің ішкі көрінісі
Подземная мечеть Масат-ата. XIV век. Интерьер помещения
с михрабом и «световым» отверстием-колодцем