Стр. 193 - ТОМ3

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана
131. Подземные мечети Мангыстау
соңғы сатысы XIV ғ. екінші жартысы мен соңында салынған
деп шамалауға болады.
Соңғы зерттеу қорытындылары Шақпақ ата
мен Шопан ата жер асты мешіттерінің арасындағы
ұқсастықтарды салыстыра қарауға мүмкіндік береді.
Шопан ата қорымындағы негізгі жерлеу орындары
XV–XVI ғғ. қалған қабірлер болып саналады, дегенмен
бірқатар жерлеу орындарының XIV ғ. екінші жартысын-
да пайда болғандығын жақын арада ғана жүргізілген
зерттеулер ашып берді. Мұнан өзге Шопан ата ғұрыптық-
мемориалдық кешенінің жер асты құрылыстарында да
Шақпақ ата жер асты мешітіндегі секілді айқас (крест)
жоспар элементін құратын ірге қуысты оя қазу қағидаты
қолданылған. Шақпақ атадағыдай Шопан ата кешеніндегі
жақпар қуыстар да қабір ретінде пайдаланылған.
Жоғарыда келтірілген мағлұматтардың барлығы жи-
нала келгенде, жер асты мешіттерінің пайда болуы мен
оның көшпелі қауым арасында ислам дінінің таралуы саты-
сын кезеңдеп, мерзімін белгілеу мәселесінде аса маңызды
орын алады. XIV ғ. уақиғалар Маңғыстау мен Үстірттегі ис-
лам дінінің жер асты ғұрыптық-құлшылық орындарының
пайда болуы мен қалыптасу дәстүрін анықтайтын аса
маңызды сәттер. Сонау ХІІ ғ. өзінде-ақ Хорезмде басталған,
алайда моңғол шапқыншылығына байланысты ара-жігі
үзіле жаздап, Жошы ұлысында қайта жаңғырған мұсылман
ренессансы Алланы танып-білудің мистикалық жолы —
сопылықтың Орта Азиядағы түркілік сарынының қалып-
тасуы мен өрістеуіне тікелей байланысты. Алтын Орда
ханы Өзбек пен бүкіл Жошы Ұлысына ислам дінін жайып,
халықты мүміндендіру саясатын ұстанған Жәнібек ханның
тұсында түркі-сопылық жолды уағыздайтын шайықтар
мен дәруіштердің үгіт-насихатына даңғыл жол ашыл-
ды. Сопылықтың таралуына ұлан-ғайыр аумақты ұзына
бойы кесіп өтетін транзиттік сауда да зор ықпал етті. XIV ғ.
алғашқы жартысында Алтын Орданың аса ірі қалаларында
монументті ғұрыптық-құлшылық орындардың құрылысы
құлашын кеңге жайды. Көшпелі даладағы ислам дінінің
тірегі мен сопы шайықтардың дамылдайтын орны — хана-
калар болды. Парсы тілінен аударғанда бұл сөз кезбелердің
үйі, мекені деген мағынаны білдіреді. Қазақ даласындағы ха-
накалар құлшылық үйі болуымен бірге, тақуалардың мекені,
ел кезген дәруіш-дуаналар мен жолға шыққан жолаушы аял-
дайтын орын және сонымен қатар кез-келген мұсылман ба-
ласын паналатып, ашыққанға нәр беретін қайырымдылық
орны қызметін атқарды. Шақпақ ата мен Шопан ата
193
Шопан ата жер асты мешіті. XIV ғасыр. «Жарық түсіргіш»
саңылау-құдығы бар негізгі бөлменің ішкі көрінісі
Подземная мечеть Шопан-ата. XIV век. Интерьер главного
помещения со «световым» отверстием-колодцем
Шопан ата жер асты мешіті. XIV ғасыр. Шығыс бөлмеге
кіреберістегі жерлеу орындары
Подземная мечеть Шопан-ата. XIV век. Захоронения у входа
в восточное помещение