Стр. 101 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

101

сены на разные камни с древними рисунками и сгруппи-

рованы в определенном порядке. Все знаки процарапаны

тонким инструментом, сходны по размеру (2–4 см) и по

палеографическим признакам напоминают тамги, воспро-

изводившиеся на письменных документах XVIII–XIX вв.

В трех случаях вместе изображены три «султанские» там-

ги; два камня со знаками расположены рядом на южном

склоне сопки, один – на ее вершине. На северо-восточном

склоне находится еще один камень, на котором запечатле-

ны шесть других знаков; среди них уверенно идентифици-

руются тамги нескольких родовых подразделений Сред-

него (аргын, баганалы) и Старшего (сары-уйсын или ду-

лат, албан, суан) жузов. Подобное сочетание родовых зна-

ков весьма примечательно: их совместное нахождение

в данном районе документирует определенную историче-

скую ситуацию, которая, по-видимому, может относиться

ко второй половине XVIII в.

По сведениям капитана И. Г. Андреева, составивше-

го в 1785 г. «Описание Средней орды киргиз-кайсаков»,

в первые десятилетия после разгрома ойратского госу-

дарства земли к юго-западу от «камня Тарбагатая» были

заняты некоторыми родами казахов Старшего жуза, в том

числе албан, суан, уйсын, шапырашты и канглы, кочевав-

шими в Алакульской впадине и окружающих ее горах. Од-

новременно на землях, расположенных к северу от водо-

раздела гор Тарбагатай, в долине реки Бугаз, происходи-

ло расселение казахов Среднего жуза различных подраз-

делений найман и аргын (тобыкты). Однако уже к началу

XIX в. перечисленные роды Старшего жуза были вытесне-

ны найманами далеко на юг, в Семиречье. Таким образом,

бейнелері болғанымен, көне түрік жартас өнеріне тән

салт атты – ту ұстаушылардың мүсіндері жоқ. Б. з. д. I мың-

жылдығында жасалған жанталаса қашқан жануарлар бейне-

ленген кейбір «аң стиліндегі» аңшылық көріністер осы кезге

жатады. Ұзын қылышты екі жауынгердің жекпе-жек көрінісі

Х ғ. бұрын салынған деу қиын. Осы ортағасырларда көне за-

ман суреттерінің кей бөлігі жаңартылған.

Кейінгі Молдажар петроглифтері ішінде ерте заманғы

суреттері бар тастарға салынған және белгілі бір ретпен

топтастырылған қазақтың ру таңбалары ерекше көрінеді.

Барлық таңбалар жіңішке құралмен қашалған, өлшемі

жағынан да ұқсас (2–4 см). Палеографиялық белгілері бойын-

ша XVIII−XIX ғғ. жазба құжаттарында көрсетілген таңбаларды

еске түсіреді. «Сұлтан таңбалары» үш ретте бірге бейнеленіпті:

таңбалы екі тас шоқының оңтүстік беткейінде қатар тұрса,

біреуі шоқының басында орналасқан. Солтүстік-шығыс

беткейінде тағы бір тасқа алты таңба түсірілген. Олардың

ішінен Орта жүз (арғын, бағаналы) бен Ұлы жүздің (сары

үйсін немесе дулат, албан, суан) бірнеше ру тармақтарының

таңбалары сай келеді. Рулық белгілердің бұлайша үйлесуі тіпті

ғажап: олардың осы төңірекке бірге салынуы XVIII ғ. екінші

жартысындағы болған белгілі бір тарихи оқиғаны білдіруі

мүмкін.

1785 ж. «Ортаңғы орда қырғыз-қайсақтары сурет-

темесін» құрастырған капитан И. Г. Андреевтің мәліметіне қа-

рағанда, ойраттар күйрегеннен кейінгі алғашқы онжылдықта

«Тарбағатай тасынан» оңтүстік-батысқа қарайғы жерді Ұлы

жүз қазақтарының кейбір рулары, оның ішінде Алакөл ой-

паты мен оны қоршаған тауларды көшпенді албан, суан,

үйсін, шапырашты, қаңлылар мекендеді. Осымен бір мезгілде

Тарбағатай тауындағы су айырығынан солтүстікке қарайғы

жерлерді, Бұғаз өзені алқабын Орта жүздің найман және арғын

тайпаларының әртүрлі аталары қоныстанды (мыс., тобықты).

Алайда XIX ғ. басына қарай Ұлы жүздің аталған руларын найман-

дароңтүстікке,Жетісуғақарайығыстырды. Сөйтіп, Молдажардағы

ру таңбалары Қазақстанның солтүстік-шығысында жоңғар

үстемдігі жойылғаннан кейінгі қазақ тайпаларының қоныстану

тарихының құнды мағлұматына айналды.

Батыс Тарбағатайдың тарихи келбетін Бұғаз алқабы

мен Доланқара ескерткіштері толықтыра түседі. Бұл төңіректе

әр кезеңдерде салынған қоныстар мен қорымдар және жар-

тас суреттер мен жазулар жиі кездесетіні анықталды. Ерте

ортағасыр петроглифтері тау қоныстары маңындағы жар-

тастардан, сондай-ақ жекелеген орындардағы ерте заман

суреттерінің құрамынан табылып, тас суреттердің көркем

Тарбағатай қазақтары. Н. И. Ткаченконың суреті.

ХХ ғасырдың басы

Казахи Тарбагатая. Рисунок Н. И. Ткаченко. Начало XX века

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

7. Петроглифы гор Тарбагатай