Стр. 107 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

107

тайшыларының билігі жүрді. 1635–1658 жж. аралығында

ойраттар қазақ тайпаларының негізгі бөлігін Таластың

сол жағына ығыстырып, Жетісудың батыс өңірін жаулап

алды. ХVІІІ ғ. бірінші ширегінің аяғында жоңғар хандары

өз иелігін Түркістан мен Ферғанаға дейін жылжытып, Сыр-

дария маңындағы қалалар мен оларға жақын аумақтарға

әскери-әкімшілік бақылау орнатты.

Орталық Азияның солтүстік-батысы мен оңтүстік

шығысындағы ойрат билігінің кеңеюі батыс моңғол тай-

палары арасында будда дінінің ішіндегі лама ілімінің

қарқынды тарауы мен оның Жоңғар хандығының ресми

дініне айналу үдерісіне сай келді.

Моңғол халқы будда дінімен Қытайдағы Юань

әулетінің (1271–1368) билігі тұсында танысты. Алайда,

ХVІ ғ. соңғы ширегіне дейін шығыс және батыс моңғол

қоныстарына будда діні аса қатты ықпал ете қойған жоқ,

көшпенді-ойраттардың негізгі көпшілігінің арасында

бақсылық наным-сенімдер сақталып қалды. ХVІ ғ. соңғы

ширегі мен ХVІІ ғ. бірінші жартысынан бастап будда діні

жаңа қарқынмен дами бастады, лама ілімі бастапқыда Шығыс

Моңғолияда, кейін Жоңғар хандығы аумағында мықтап

орнықты. 1578 ж. Халха билеушісі Алтын хан Шолой Ұбашы

қонтайшыныңшақыруымен(1567–1620-шыжж. аяғы) Көкінұрға

Тибеттің бас ламасы Содном-чжамцо (1543–1588) келді. Оның

қатысуымен хан ордасында Шығыс Моңғол тайшылары мен

діндарларының құрылтайы өтіп, онда моңғол билігі мен ла-

ма ілімінің өзара қарым-қатынасы заңдастырылды, сондай-

ақ жаңа діни әдет-ғұрыптардың ережелері белгіленді. Будда

дінін ресми қабылдау және Халха билеуші әулетінің Тибеттегі

діни орталықпен қарым-қатынысын реттеу құрметіне Ал-

тын хан бас ламаға далай-лама деген атақ берді. Содан бері

бұл атақ Тибет лама бұтханасы діндарының ресми лауазы-

мы болып табылады. Алтын хан мен Шығыс Моңғолияның

беделді тайшылары лама ілімінің қысқа мерзімде моңғол

көшпенді қоғамындағы ықпалын күшейтуге бар күшін салды.

Ойрат тайпаларының арасында лама ілімі шығыс

көршілерінен кем тараған жоқ. Ойраттардың лама дінін

қабылдауында торғауыт діндары Нейджи-тойн (1557–1653)

мен оның әкесі торғауыттар тайшысы Сайн-Тэнес-Мэрген-

Тэмене ерекше еңбек сіңірді. Олар ойрат арасында белсенді

діни қызмет жүргізді. Панчен-ламаның резиденциясы –

Таши-Лхунпо бұтханасында далай-лама тәлімгерінен діни

білім алған Нейджи-тойн әкесінің шақыруымен 1610 ж. ша-

масында ойраттарға келіп, хошоуыт тайпасының билеушісі

Байбағас хан (1640 ж. шамасында қайтыс болған) мен оның

Потала сарайы – далай ламаның негізгі резиденциясы

мен храмы. Лхаса. Тибет. XVIII ғасырдағы сурет

Дворец Потала – главный храм и резиденция далай-ламы.

Лхаса. Тибет. Рисунок XVIII века

от западных склонов Хангайских гор, Тарбагатайского хреб-

та и Северного Тянь-Шаня до южных отрогов гор Улытау,

долины реки Сарысу и Приаральских Каракумов. В период

с 1635 по 1658 г. ойраты захватили Западное Семиречье, вы-

теснив на левобережье Таласа основную часть казахских

племен. К концу первой четверти ХVІІІ в. джунгарские ханы

продвинули свои владения в Туркестанский район и Ферга-

ну, установив военно-административный контроль над при-

сырдарьинскими городами и прилегающими территориями.

Расширение земельных владений ойратских князей

на северо-западе и юго-востоке Центральной Азии совпало

по времени с процессом интенсивного распространения ла-

маистской формы буддизма среди западномонгольских пле-

мен и превращением ее в официальную религию Джунгар-

ского ханства.

Знакомство монгольских народов с буддизмом нача-

лось со времени правления в Китае монгольской династии

Юань (1271–1368). Однако влияние буддизма в кочевьях вос-

точных и западных монголов до последней четверти XVI в.

оставалось в целом незначительным, и среди основной мас-

сы ойратов-кочевников сохранялись шаманистские верова-

ния и культы. Новая волна проникновения буддизма охва-

тывает период последней четверти ХVІ – первой половины

ХVІІ в., когда ламаистское учение утвердилось сначала в Вос-

точной Монголии, а затем на территории Джунгарского хан-

ства. В 1578 г. по приглашению правителя Халхи Алтын-хана

Шолой Убаши-хунтайджи (1567 – конец 1620-х гг.) в Куку-

нор прибыл верховный лама Тибета Содном-чжамцо (1543–

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

8. Памятники тибетского буддизма