Стр. 114 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

114

академик Г.-Ф. Миллер 1734 ж. Жоғарғы Ертіс жағалауында

экспедицияда болып, осы өлкеде ХVІІ ғ. екінші жартысында

тағы екі ірі лама кешені болғаны туралы өзіне жол-жөнекей

кездескен көшпелі ойраттардың айтуы бойынша жазып

алған хабарды кейін өзінің ғылыми мақалаларының бірінде

мағлұм етті. Олардың бірін хошоуыттардың билеушісі Очир-

ту Цецен хан (1680 ж. қайтыс болған) салған. Ол Абылай-

киттен «батысқа қарай 5 күндік жерде», осынау беделді ой-

рат тайшысының қыстық ордасының аумағында орналасқан,

құрамында храмы, бұтханасы мен кітапханасы болған. Алайда

1670 жылдардың ортасында Очирту Цецен ханның ордасына

Жоңғар хандығының болашақ жоғарғы басқарушысы Қалдан

Бошоқты хан (1676–1697) басып кіріп, бас хошоуыт храмын

бұзды да, өзінің қайын атасын отырған жерінен қуып шықты.

Қалдан Бошоқты хан будда дініне қарсы жасаған

күнәсі үшін өзінің қоластындағы ойраттардың жазасынан

қорқып, көп ұзамай Зайсан көліне жақын жердегі қысқы

ордаларының біріне, Абылай-киттен «оңтүстік шығысқа

қарай 6 күндік жерде» Бошоқты-хит деген атқа ие болған

жаңа лама кешенін салдырды. Г.-Ф. Миллер мен атақты

еуропалық саяхатшы және зерттеуші П.-С. Палластың ай-

туынша Бошоқты-кит ХVІІ ғ. екінші жартысында Жоңғар

хандығындағы адам ең көп келетін аса ірі бұтханалардың

біріне айналған; алайда басқа да көшпенді ойраттардың діни

орталықтары сияқты оның да ғұмыры ұзаққа бармаған.

1680–1684 жж. Қалдан Бошоқты хан Оңтүстік Қа-

зақстанның көшпенді және отырықшы мұсылман халқына

пись), художественные изделия из керамики, кожи, ме-

талла и многое другое.

Известно, что ойратские ламы ввиду их малочисленно-

сти по сравнению с буддийскими иерархами Восточной Мон-

голии не имели своих собственных кочевых улусов и прожива-

ли обычно при степных ставках ханов и влиятельных князей; в

связи с этим ламаистские культовые памятники локализуются

вблизи укрепленных поселений ойратской знати.

Ценные сведения о местоположении и достоприме-

чательностях некоторых буддийских памятников на тер-

ритории Восточного, Центрального и Юго-Восточного

Казахстана содержатся в письменных и картографических

источниках второй четверти ХVІІІ – начала ХХ в. Наиболее

подробно в них описаны такие храмы, как Аблай-хит (осн.

в 1654 г.), Дархан-Цорджин-хит (осн. между 1639–1643 гг.),

Джалин-обо (осн. не позднее 1616 г.), Кызылкент (осн. в

1643/1644 г.) и Сумбе (осн. после 1733/1740-х гг.). Археоло-

гические раскопки некоторых этих памятников начались

уже в середине XIX в. В 1857 г. И. А. Армстронг произвел не-

большие раскопки на территории Дархан-Цорджин-хита,

построенного на левом берегу Иртыша ойратским ламой

Дарханом-Цорджи-рабджамбой, на месте современного

Семипалатинска. В 1980-е гг. археологические работы про-

водились в Центральном Казахстане на развалинах Кызыл-

кента (Ж. Е. Смаилов) и монастыря Сумбе (Ф. П. Григорьев,

А. К. Акишев), расположенном в Семиречье, в среднем те-

чении реки Текес.

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

8. Тибет Будда дінінің ескерткіштері