Стр. 96 - От Алтая до Каспия. ТОМ 1

96

кездеседі; олардың географиясы Сарыарқаның оңтүстік

және орталық аудандарын, сондай-ақ Тарбағатай мен Ертіс

маңын қоса алғандағы солтүстік-шығыс шетін қамти отырып,

б. з. д. II мыңжылдықтың бірінші жартысындағы алғашқы мал-

шылар мен металл өңдеушілердің Дала мәдениетінің таралу

аймағына сай келеді.

Саны ең көп және мазмұны да айқын серияны қола

дәуірінің соңғы кезіндегі петроглифтер құрайды, оның

тақырыбы мен стилі Молдажардың ерте кездегі жар-

тас суреттерінен айтарлықтай өзгеше. Жылқы бейнелері

бұрынғысынша жиі кездеседі. Бірақ жартас суреттер

композициясының репертуары шебер орындалған басқа

да жануарлар, құстар және антропоморфты кейіпкерлердің

мүсіндерімен толықтырылған. Бұл кездің ең тәуір туынды-

лары тастың аса қолайлы жалпақ беттеріне салынғаны

байқалады, ал кейінгі дәуір суретшілері қалған орындарды

місе тұтқан сыңайлы. Бұл петроглифтерде аттардың сырт

бітімі мейлінше сәнді мәнермен берілген, яғни аттардың

денесі қайталанбайтын түзу сызықты және ирек сызықты

өрнектермен толтырылған. Мұндағы геометриялық

үлгілердің кейбірі Сібірдің оңтүстігі мен Қазақстан қола

дәуірінің соңғы сатысындағы мәдениеттің қыш өрнегімен

астасып кетеді. Композияцияларда жылқы мен оны қолға

үйретіп, жуасытатын немесе оларды жыртқыш аңдар шабу-

ылынан қорғайтын адам бейнелерімен қатар антропо-

морфты кейіпкерлер ерекше көрінеді. Садақпен, найзамен,

шоқпармен қаруланған жауынгерлердің жекпе-жектері

мен доңғалақты арба үстіндегі шайқастары да аз емес.

тических охотников и скотоводов эпохи бронзы находят-

ся в верховьях долин, близко к воде, на влажных, затопляе-

мых сегодня участках поймы. Каменные ограды с захороне-

ниями эпохи бронзы и курганы раннего железа небольши-

ми группами расположены по долинам на высоких предгор-

ных участках и древних террасах, также свидетельствуя об

обитании здесь племен II–I тыс. до н. э. Повсеместно в окру-

жении скал, на расширенных площадках сухих эрозионных

долин, сохранились руины каменных построек стаци-

онарных зимовок казахов XIX – начала XX в.; здесь же

нередко встречается керамика ранних и средневековых

кочевников. Топография памятников и находки указывают

на длительное использование скотоводами и охотниками

просторных и богатых растительностью урочищ Молда-

жар и Текебай, а петроглифы дополняют картину этого мно-

говекового обитания.

Древние гравюры встречаются вне строгой связи с

местоположением поселений или могильников на покры-

тых черной патиной обнажениях песчаника. Самое значи-

тельное скопление петроглифов находится на водоразде-

ле в средней части урочища Молдажар. Склоны и верши-

на большой куполообразной сопки усеяны множеством об-

ломков песчаника разной величины, поверхность которых

покрыта «пустынным загаром»; блеск марены издали при-

влекает внимание к этой горе, образующей в ландшафте

центр двух смежных долин. На протяжении трех тысяче-

летий здесь создавались наскальные гравюры, общее коли-

чество которых составляет более 2000.

Қызылтас. Молдажар шатқалы. Петроглифті шоқы

Кызылтас. Урочище Молдажар. Вид сопки с петроглифами

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

7. Тарбағатай петроглифтері