Стр. 16 - ТОМ2

16

Алакөл көлінің солтүстік жағасы

Северный берег озера Алаколь

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

54. Алакөл табиғи қорығы

ұзақ уақыт қатады. Көлдің қатуының жалпы ұзақтығы екі ай.

Қарашаның үшінші онкүндігінде алғашқы мұз пайда болып,

қаңтар мен ақпанның басында тұтасып қатады. Мұздың ор-

таша қалыңдығы – 55 см. Наурыздың аяғы – сәуірдің басында

ериді.

Алакөл – көлемі мен қаттыжел тербеткен толқынының

қайталануы жағынан бірегей. Толқындары биіктігі жағынан

ол анағұрлым көлемді су айдындары мен ірі су қоймаларынан

асып түседі. Оның атауын әдетте қазақтың «ала» сөзімен бай-

ланыстырады. Бірақ бұл су атауының (гидронимнің) басқа

да түсініктері бар. Солардың ішінде «үлкен» сын есімі өзіне

көбірек назар аудартады. Себебі көл осы өңірдегі көлдер

тобындағы ең үлкені. Балқаштың оңтүстік-батыс жиегінде

тағы да Алакөл деген көл бар. Ол да сол жердің ең үлкен көлі.

Қарағанды облысындағы шағын көлдер арасында да үлкен

көл де Алакөл деп аталады. Жалпы «ала» сөзі бұл жағдайда аса

маңызды ақпарат бермейді, «үлкен» сөзі – басқа мәселе. Осы

ойды қолдайтын тағы бір пікір бар. Кейбір зерттеушілер «ала»

сөзі түркі және көне түркінің «ұлық», «ұлы» немесе «оло», яғни

«үлкен», «ұлы» сөздерінен шыққан деп есептейді. Темірдің

кезінде (XIV ғ.) Алакөл Ұлықкөл деп аталған.

Қимақтардың түркі мемлекеті дәуірінде (IX–XI ғғ.)

көлде желкенді қайықтар жүзіп жүргені белгілі. Қимақтар

көлді жағадағы қаланың аты бойынша Гаган деп атаған.

Мүмкін, «гаган» сөзі араб тілі арқылы келген тәжіктің неме-

се соғдылықтардың «тау өткелі» деген мағынаны білдіретін

«гардан» сөзі болар. Өйткені Алакөл Жоңғар қақпасының тау

аралық өткелінде жатыр. Орта ғасырларда көлді жағалай ке-

руен жолының бір тармағы өтті.

нения, распределения и перемещения ветра. Общая про-

должительность замерзания два месяца. Первые ледовые

образования появляются в третьей декаде ноября, а ледостав

на всей поверхности завершается лишь в январе – начале

февраля. Средняя толщина льда 55 см. Вскрытие озера про-

исходит в конце марта – начале апреля.

Алаколь уникален по своим размерам и повторяемости

сильного ветрового волнения. По высоте волн он превосхо-

дит более обширные водоемы и крупные водохранилища. На-

звание его обычно связывают с казахским словом «ала» – «пе-

строе». Но существуют и другие толкования этого гидрони-

ма. Среди них наибольшего внимания заслуживает прилага-

тельное «большое» Ведь озеро действительно самое большое

в группе здешних озер. У юго-западной оконечности Балха-

ша тоже есть озеро Алаколь. И оно там тоже самое большое.

В Карагандинской области в группе малых озер самое боль-

шое также именуется Алаколем. Да и вообще слово «пестрое»

в этом случае не несет важной информации, совсем другое де-

ло – «большое». И еще одно соображение в пользу этого толко-

вания. Некоторые исследователи считают, что слово «ала» вос-

ходит к тюркским и древнетюркским «улуг», «улы» или «оло»,

т. е. «большое», «великое». Во времена Тимура (XIV в.) Алаколь

называли Улугколь.

Известно, что в эпоху тюркского государства кима-

ков (IX–XI вв.) по озеру курсировали парусные лодки. Кима-

ки называли озеро Гаган – по имени города, находившегося

на его берегу. Возможно, слово «гаган» в арабской передаче

восходит к таджикскому или согдийскому «гардан», что зна-

чит «горный проход». Алаколь ведь находится в горном про-

Көктұма ауылындағы Алакөлдің құлама жағасы

Обрывистый берег Алаколя у поселка Коктума