Стр. 21 - ТОМ2

21

Алакөл көлдер тобын және олардың айнала өңірін

зерттеуді бұл жерге 1840 және 1841 жж. келіп-кеткен А. И. Шренк

бастады. Оның еңбектері осы өңірде болған көпестер

мен елшілерден сұрастыру арқылы алынған мәліметтерге

негізделген көптеген болжамдарды жоққа шығарды. Шренк

өз кезеңі үшін түбегейлі түрде, өлке табиғатының өсімдіктер

әлемін, геологиялық құрылымын, жер бедерін, суын (гидро-

графиясын) және басқа да ерекшеліктерін зерттеді. Оның

географиялық атаулардың шығуы тегі мен мәнісіне қатысты

пікірлері өте құнды. Шренк көптеген бұрынғы географиялық

карталарда Алакөл Алақтукөл деп аталғанын байқады. Бұл

кездейсоқтық емес. Оның пікірінше, «Алатаукөл», яғни «Ала-

тау тауының көлі» – бұрмаланған форма. Алатау XIX ғ. бірінші

жартысында және одан бұрын Жоңғар Алатауының жалпы

атауы болғанын айта кетейік. Көл атауының шығуын бұлайша

түсіндіру біздің кезімізде де оған бірқатар келісуге боларлық

түсінік берілуін талап етеді. Оның Алатау топонимінің басқа,

бұл жерлерде осы тау шоғырының Көктау деген атауы бар

екендігі туралы хабары да аса мәнді. Бұл жағдайда ол қазақ

тілінде Шренктің сөзбе-сөз аударғанындай «Көк тау» («Синие

горы») емес, «Аспан таулары», «Көктің тауы» болып шығады.

Зерттеуші Алакөлде орын тепкен Аралтөбе аралының

геологиясын зерттеу негізінде ол жанартау негізінде пайда

болған дейтін сол кездегі түсінікті түпкілікті теріске шығарды.

Тіпті атақты неміс географы А. Гумбольдт арал жанартаудан

пайда болды деп сенген.

Шренк Алакөл, Ұялы және Сасықкөл көлдерінде бо-

лып, бірқатар маңызды бақылаулар жүргізді. Ол алғаш рет

осы араның гидрографиясы туралы дұрыс түсінік қалыптас-

тырды, тұңғыш рет тау жыныстарының таралғаны таралуы

жөнінде мәлімет берді, лайлы көл жағасынан жолбарыстың

ізін байқады және өлкенің жер бедері мен өсімдіктер

дүниесін толық сипаттап жазды. Шренктің тағы бір маңыз-

ды жаңалығы – Алакөлге баратын жолда Жоңғар Ала-

тауы шатқалына соғып, ол ғылымға белгісіз шырша-

ны тұңғыш рет суреттеп жазды. Шренк оны қызыл шыр-

ша деп атады. Оның зерттеуінен кейін қылқан жапырақты

ағаштың бұл жаңа түрін оның құрметіне Шренк шырша-

сы (Picea Schrenkiana) деп атай бастады. Біздің заманымыз-

да оның тяньшань шыршасы деген басқа синоним атауы

қоса қолданылады. Ол, Іле Алатауын қоса алғандағы, Тянь-

Шаньның көптеген тау жоталарына сән беріп тұрады.

Шренкке Ебінің желі туралы жергілікті адамдар мына-

дай ғажайып оқиғаны айтады – жел үңгірлерден шығады,

оны жаппақ болған әрекеттен түк шықпайды. Зерттеуші,

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

54. Алакольский природный заповедник

Суқұзғындар мен бұйра бірқазандар мекені

Колония бакланов и кудрявых пеликанов

топоним – искаженная форма «Алатауколь», т. е. «озеро гор

Алатау». Заметим, что Алатау – общепринятое наименование

Джунгарского Алатау в первую половину XIX в. и ранее. Та-

кое логичное объяснение происхождения названия озера и

в наши дни должно находиться в ряду наиболее приемлемых

его толкований. Интересно его сообщение о том, что, кроме

топонима Алатау, в здешних местах было в ходу и другое на-

звание этих гор – Коктау. В казахском языке в данном случае

оно означает «небесные горы», а не «синие горы», как дослов-

но Шренку перевели этот топоним.

Исследователь на основе изучения геологии острова

Аралтобе, расположенного на Алаколе, окончательно опро-

верг бытовавшее в то время представление о его вулканиче-

ском происхождении. Даже знаменитый немецкий географ

А. Гумбольдт уверовал в вулканизм острова.

Шренк провел целый ряд важных наблюдений, посе-

тив озера Алаколь, Уялы и Сасыкколь. Он составил первое

верное представление о гидрографии здешних мест, сооб-

щил первые сведения о распространении горных пород, об-

наружил следы тигра на илистом берегу озера и весьма об-

стоятельно описал рельеф и растительность края. И еще од-

но очень важное открытие Шренка. Посещая на пути к Ала-

колю ущелья Джунгарского Алатау, он впервые описал не-

известный науке вид ели. Шренк ее называл красной. После

его исследований новый вид хвойного дерева стали имено-

вать в его честь ель Шренка (Picea Schrenkiana). В наше вре-

мя в ходу и другое ее название-синоним – тянь-шаньская ель.

Она украшает многие горные хребты Тянь-Шаня, включая

и Заилийский Алатау. Шренку рассказывали фантастические

истории об ураганном ветре эби, что он якобы исходит из