Стр. 28 - ТОМ2

28

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындарының атласы

55. Жетісу көмбелері

В Казенном саду города Верного (совр. Алматы) был

найден клад вещей, состоящий из семи бронзовых предме-

тов конского снаряжения (пряжки, ворворки, бляшки). Мо-

тив птичьей головки, использованный при изготовлении

и оформлении бляшки, был широко распространен в ран-

нескифских памятниках на территории Евразии. А. Г. Мак-

симова датировала их VII–V вв. до н. э.

«Клады» в погребальных памятниках переходно-

го периода от эпохи бронзы к раннему железному веку

и начального этапа ранних кочевников широко извест-

ны в ареале скифо-сакских культур. Они характеризуют-

ся единым составом предметов, местом расположения их

в погребально-поминальном комплексе и, можно предпо-

ложить, сходным значением в цикле обрядов.

Чаще такие «клады» находятся под курганной насы-

пью у края могильной ямы, на уровне древней поверхно-

сти или на территории могильника. Исследователи пола-

гают, что состав этих комплексов отражает особенности

всаднического погребального обряда. Известный архео-

лог М. К. Хабдулина считает, что находки узды в насыпях

раннесакских курганов являются следами особых ритуаль-

ных действий, связанных с погребальным обрядом. Такие

комплексы, как Шамалган, Биже, Кичи-Ача 5 и 7, содержат

предметы конского снаряжения и оружие. Очевидно, ха-

рактер этих «кладов» также имеет поминальный характер,

и в прямом смысле назвать их кладами нельзя.

Эта группа кладов отражает общие процессы, проис-

ходившие в степной и горно-долинной части Евразии в эпо-

ху финальной бронзы и продолжавшиеся в начальный этап

раннего железного века. Изменение климата, переход к ново-

му типу скотоводческого хозяйства, борьба за обладание луч-

шими землями, необходимость в охране стад и пастбищ – все

это привело к выделению в обществе особой военной группы,

к возрастанию социального статуса воина и сакрализации во-

енного дела. Процесс развития общества ранних кочевников

сопровождался возникновением и совершенствованием но-

вых видов вооружения и конского убранства. Вожди, племен-

ная аристократия осуществляли важные и хозяйственные, и

военно-политические функции. По-видимому, качественное

изменение состава кладов отражает происходившие измене-

ния в социальной организации и мировоззрении.

В особую группу выделяются несколько комплексов,

к которым относятся клады из города Есик (бывш. Иссык) и

Большого Чуйского канала. Подобные им по составу наход-

ки подняты со дна озера Иссык-Куль у сел Каменка, Дархан

шеліктерін бейнелейді деп есептейді. Белгілі археолог М. К. Хаб-

дулина ерте сақ қорғандары үйінділерінен үзендердің та-

былуы жерлеу дәстүрімен байланысты ерекше салттық

әрекеттердің ізі деп есептейді. Шамалған, Биже, 5-ші және

7-ші Кічі-Ача сияқты кешендерде ат әбзелдері мен құралдар

бар. Бұл «көмбелер» сипаттамасы олардың жерлеу дәстүріне

қатысты екенін көрсетеді, оларды тура мағынасында көмбе

деп атауға болмайды.

Бұл көмбелер тобы Еуразия даласы мен таулы-алқап-

тарындағы қола дәуірінің соңы мен ерте темір дәуірінің

бастапқы кезеңінде жалғасын тапқан жалпы үдерістерді

бейнелейді. Климаттың өзгеруі, мал шаруашылығының жаңа

түріне өту, шұрайлы жерлер үшін күрес, мал мен жайылым-

ды қорғау – қоғамда әскери топтың ерекшеленіп шығуына,

әскердің әлеуметтік мәртебесінің артуына әкелді. Ерте

көшпенділер қоғамының даму үдерісі қарулану мен ер-тұр-

мандардың жаңа түрлерінің пайда болуымен қоса жүрді.

Көсемдер, тайпа ақсүйектері маңызды шаруашылық, әскери-

саяси қызметтерді атқарды. Қазыналар құрамының сапалық

тұрғыда өзгеруі әлеуметтік топтар мен көзқарастардағы

өзгерістерді де білдіретін тәрізді.

Бірнеше кешен ерекше топ құрайды, оларға Есік

қаласы мен Үлкен Шу каналының қазыналары жатады. Оның

құрамына Каменка селосындағы Ыстықкөл көлінің түбінен,

Дархан мен Песчаноедан табылған олжалар кіреді. Олардың

барлығына, әдетте, қола қазан (әдетте біреу), қанжар, соны-

мен қатар жүген, найза ұшы, ерекшелік ретінде айна, садақ

ұшы, кельт (балтаның бір түрі) кіреді. Олар б. з. д. VІ–ІV ғғ.

шамасында жасалған.

Бұл көмбелер, олардың құрамындағы заттардың жаңа

түрі – металл қазандар тәрізді беделді-белгілік рөл атқарды.

Кейбір зерттеушілердің пікірінше, қазандар классикалық

скиф үштағанын – «құрал, ер-тұрмандар, өнерді» толықтыруға

және кеңейтуге мүмкіндік беретін бұйымдар санатына жа-

тады. Кездейсоқ табылған қару бұйымдарының бір бөлігін,

бірінші кезекте, акинактарды соғыс құдайының қираған

ғибадатханасымен, қаруды пір тұтумен байланыстыруға бо-

лады.

Қазір Қазақстан, Қырғызстан, Ресей мұражайларында

сақталған қазандар коллекциясы, сонымен қатар жеке кол-

лекциялар нұсқалары, 56 бұйымдар кешенін қоса алғанда

83 атау болады. Ол қазандардың бірлі-жарым олжалары,

екі не одан да көп қазандар қазынасы, қазан, түтіндеткіш

(курильница) және құрбандық шалу орны үйлесімі түрінде

берілген.