Стр. 29 - ТОМ2

29

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

55. Клады Семиречья

Қырғызстан мен Жетісу аумағындағы түтіндеткіш пен

құрбандық шалу орындарының, қазандықтардікі сияқты,

пішіні мен дайындалуы, құрбандық-діни орындардың ин-

дикаторымен шығып, анық байқалатын семантикалық

жүктемені көрсетеді. Сондықтан мұндай олжаларға «көмбе»

деген терминді қолдану дұрыс емес.

Бүгінгі күнге дейінгі Жетісу мен Қырғызстанның қола

қазандары жинақтарының барынша толық үлгісін Е. Ю. Спас-

ская құрады. Қазандардышартты түрде үштүрге: жануарлар аяғы

тәрізді өрнектелген үш тұғырлы; аяқсыз және тұғырсыз, тұтқа

бекітілген және тік ілгекті деп бөлуге болады. Өлшемі бой-

ынша шағын, тұтқасы және шүмегі бар қазандар да кездеседі.

Жетісу қазандары тау бөктерлері мен жазықтарында, қыраттар

үстінде, өзен аяғындажиі ұшырасады. Көмбелердегі қазандардың

саны 1-ден 12-ге дейінгі аралықта. Үлкен бір қазанға салынған

бірнеше қазан және төңкерілген тағы бірі, түтіндеткіштер, табақ,

жүген, қанжар т. б. бірге табылды. Қазандар жөнделген іздері бар

бұзылған, отқа күйген, кейде тұғыры, тұтқасы жоғалған немесе

басқа да ақаулары бар сынған қазандар да кездеседі.

Түтіндеткіштер – бұл конусты тіреуішке қойылған

шаршы немесе бүйірлі дөңгелек ыдыс. Бүйірінде жануарлар

(барыс, бұқа) тізбектерінің мүсіншелері, ортасында – білтеге

арналған құбыршалар және жануарлар мүсіндері салынған.

Құрбандық шалу орны төртбұрышты, бүйірлі аласа аяқты бо-

лады. Әдетте олар скиф-сақ аң стилінде жасалған жануарлар

мүсіндерімен безендіріледі.

Іле Алатауының солтүстік беткейі – металл қазан-

дар мен түтіндеткіштер шоғырланған аудандардың бірі.

Мұнда бұл олжалар тау жотасының орталық бөлігіне,

Қаскелең мен Түрген өзендерінің аралығында кездеседі.

Ертедегі көшпенділердің металл ыдыстары Ыстықкөл

қазаншұңқырының шығыс, оңтүстік-шығыс жағалауына

шоғырланған, дегенмен солтүстік және оңтүстік-шығыс

жағалауларда да ұшырасады.

Қазандар салт-жоралық заттар – түтіндеткіштермен,

құрбандық үстелімен, сондай-ақ жануарлар сүйектерімен,

күлмен бірге табылып жүр. Сондықтан бұл жерлерде

ғибадатханалар немесе қоныстар болған деп жорамалдауға

болады. Жетісу мен Ыстықкөл ойпаңындағы қазандар

табылған орындардың қорғандық молалармен байланысы

бары анықталды.

Қола қазандар тұрмыста пайдалануға ғана емес, соны-

мен бірге ғұрыптық мақсатқа да қолданылды. Құрбандық ша-

лу орны мен түтіндеткіштер тәрізді олар да өтпелі цикл сал-

тында (жерлеу-еске алу, ат қою т. б.), ата-бабаны құрметтеу

и Песчаное. Все они включают, как правило, бронзовый ко-

тел (обычно один), кинжал, а также удила, наконечник копья

и, как исключение, зеркало, наконечник стрелы, кельт. Дати-

ровка их около VI–IV вв. до н. э.

Можно предположить, что эти клады играли

престижно-знаковую роль так же, как, вероятно, и новый

вид предметов в их составе – металлические котлы. По

мнению некоторых исследователей, котлы относятся к той

категории предметов, которыми можно дополнить и рас-

ширить классическую скифскую триаду – «оружие, конское

снаряжение, искусство». Часть случайных находок предме-

тов вооружения, в первую очередь, акинаков можно связать

с разрушенными святилищами бога войны, с культом ору-

жия. Находки сломанного кинжала вместе с котлом не яв-

ляются кладами в строгом смысле слова, а, вероятно, сви-

детельствуют о сложившихся воинских культах и ритуалах.

Коллекция котлов, хранящаяся ныне в музеях Казах-

стана, Кыргызстана, России, а также содержащая экземпля-

ры из частных коллекций, насчитывает 83 наименования,

включая 56 комплексов предметов. Она представлена еди-

ничными находками котлов, кладами из двух и более кот-

лов, сочетанием котлов, курильниц и жертвенных столов.

Форма и декоративное оформление жертвенных

столов и курильниц с территории Семиречья и Кыргыз-

стана, как и котлов, несут ярко выраженную семантическую

нагрузку, выступая индикаторами жертвенно-культовых

мест. Поэтому термин «клады» для этого типа находок так-

же использовать не вполне правомерно.

Наиболее полный на сегодняшний день свод бронзо-

вых котлов Семиречья и Кыргызстана был составлен Е. Ю. Спас-

ской. Котлы можно условно разделить на три типа: на трех

ножках, оформленных в виде ног животных; на поддоне; без

ножек и поддона, с прикрепленными ручками и вертикаль-

ными петлями. Встречаются небольшие по размеру котелки

с ручками и носиками. Места находок семиреченских котлов

весьма разнообразны: они обнаруживаются на предгорной

равнине, на уступах увалов, на вершинах предгорных возвы-

шенностей, на нижних террасах рек и т. п. Количество кот-

лов в кладах колеблется от одного до 12: несколько котлов,

вложенные в один большой и накрытые сверху еще одним,

перевернутым кверху дном, котлы находят вместе с куриль-

ницами, блюдами, с удилами, кинжалами и т. п. Котлы быва-

ют в поврежденном виде, со следами ремонта, закопченные

на огне; встречаются фрагменты разбитых котлов, с утрата-

ми поддона, ручек или с другими дефектами.