Стр. 27 - ТОМ2

27

От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана

55. Клады Семиречья

- бұл көмбелер ежелгі сауда жолдарының куәсі.

Олар негізінен өзен жағасы арқылы өтетін күре жолдар-

да орналасқан, яғни осы арқылы көлік құралдарының даму

деңгейін байқауға болады.

Кейінгі қола дәуірінің және ерте көшпенділер дәуірінің

алғашқы кезеңінің кешендерінен әдетте тоғыз көмбе атала-

ды (Шамалған, Қызылтоған, Биже, Ыстықкөл, 2 Қаракөл, Кічі-

Ача, 1 Барскоон, Ново-Павловка, Түп). Олар ер-тұрмандар мен

қару-жарақтары арқылы ерекшеленеді. Олардың ішіндегі

неғұрлым танымалы Талдықорғанға таяу төңіректегі Биже

өзенінің жағасынан табылған қола бұйымдар жиынтығы. Ат

ауыздығы, сақина тәрізді ақсауыт, жүген езулігі, ілгекті ай-

ылбас пен салпыншақтардан құралатын бұл заттар құрылыс

кезінде кездейсоқ табылды. Зерттеушілердің анықтауы бойын-

ша бұл кешен б. з. д. VIII ғ. екінші жартысы мен VII ғ. басына

жатады. Биже көмбесінің бұйымдары ерте сақ кезіндегі Арал

маңының ат әбзелдеріне және Орталық Қазақстандағы Тас-

мола мәдениетінің бас кезіндегі бұйымдарға өте ұқсас.

Осыған ұқсас екінші бір көмбе Алматы қаласына

жақын Шамалған стансасының оңтүстік-шығыс шетіндегі

«Пашканың төбешігі» деп аталатын жерден қазба жұмыстары

кезінде табылған. Бір кездері мұнда қорғандар болған

және бұл кешеннің қорымдардың бірімен байланысы бо-

луы да мүмкін. Көмбе бес қола бұйымнан: ат әбзелдері

бөлшектерінен, найза ұшы мен садақтан, екі қаңылтыр

белгіден тұрады. Мұндай үлгідегі ерте темір дәуіріне жата-

тын қазына Түп ауданында Ыстықкөлден табылған. Онда ат

әбзелдерінің 20 шақты қола бұйымы шықты. Олардың бір

бөлігі дөңгелек айылбас шеңберді бойлай шеру құрған алты

аңның бейнесімен безендірілген. Кешен скифтік мәдениеттің

(б. з. д. IX–VII ғғ.) бастапқы кезеңіне жатқызылған.

Верный қаласының (қазіргі Алматы) қазыналық

бағынан жеті қола ат әбзелдерінен (айылбастар, қаңылтыр

белгілер, т. б.) тұратын көмбе табылды. Қаңылтыр белгіге

құстың басын салу дәстүрі Еуразия аумағындағы ерте сақ

ескерткіштерінде кеңінен таралғаны мәлім. А. Г. Максимова

оларды б. з. д. VІІ–V ғғ. жатқызады.

Қола дәуірінен ерте темір ғасырына және ерте

көшпенділердің алғашқы кезіне өту кезеңінің «көмбелері»

скиф-сақ мәдениетінде кеңінен танымал. Бұйымдардың

құрамы, жерлеу-еске алу кешеніндегі және салт-

дәстүрлеріндегі орны өзара ұқсас.

Жиі кездесетін мұндай «көмбелер» мола маңындағы

үйілген топырақтардың астында жатыр. Зерттеушілер бұл

кешендердің құрамы салт атты жерлеу дәстүрінің ерек-

- переход к кочевому скотоводству ускорил процесс

имущественной дифференциации, а значит и накопление

ценностей (металлических вещей) в руках отдельных се-

мей, военных вождей; участившиеся военные столкнове-

ния и обусловили увеличение числа кладов в конце эпо-

хи бронзы;

- специализация общин и экономический обмен

между ними отразились в появлении кладов металличе-

ских предметов;

- клады являются свидетельствами функционирова-

ния древних торговых путей: они располагаются на тор-

говых путях, пролегающих, главным образом, вдоль реч-

ных артерий, что связано с уровнем развития транспорт-

ных средств.

Из комплексов позднебронзового времени и на-

чального этапа эпохи ранних кочевников обычно упо-

минается девять кладов (Шамалган, Кызылтоган, Биже,

Иссык-Куль, Каракол 2, Кичи-Ача, Барскоон 1, Ново-

Павловка, Тюп). Они специфичны тем, что содержат

предметы конского снаряжения и вооружения. Наибо-

лее известным из них является набор бронзовых изде-

лий, найденных на берегу реки Биже недалеко от Талды-

коргана. Этот клад обнаружен случайно при строитель-

стве и состоит из удил, псалий, зооморфных наверший,

обойм в виде колечек, распределителей ременной узды,

петельчатой бляхи и подвесок. По определению иссле-

дователей, комплекс этот относился ко второй половине

VIII – началу VII в. Предметы из клада Биже тождествен-

ны уздечным наборам раннесакского времени Приаралья

и очень близки ранним элементам тасмолинской культу-

ры Центрального Казахстана.

Другой подобный клад был обнаружен недалеко от

города Алматы, на юго-восточной окраине станции Ша-

малган, при земляных работах на так называемой «Пашки-

ной горке». Прежде здесь были курганы, и, возможно, этот

комплекс связан с одним из могильников. Клад состоит из

пяти бронзовых предметов: деталей конской сбруи, втуль-

чатых наконечников копья и стрелы, двух бляшек. Такого

же типа клад раннего этапа железного века найден в озе-

ре Иссык-Куль в районе Тюпа. В нем около 20 бронзовых

предметов конской упряжи. Часть из них имеет зооморф-

ный декор, например, кольцевидная бляха украшена изо-

бражением шести зверей, шествующих по кругу. Ком-

плекс датируется начальным этапом скифской культуры

(IX–VII вв. до н. э.).