Стр. 222 - ТОМ2

222

дәлелденген. Осы кезде Талхир, Қаялық, Екі-Өгіз және

басқа қалалар құлдырады. Кенттенудің құлдырауы моңғол

шапқыншылығының салдарынан Іле аңғарының көрші

аудандармен экономикалық байланысының әлсіреуінен,

Шағатай мемлекетіндегі өзара тартыстың әсерінен; соны-

мен қатар Ұлы Жібек жолындағы халықаралық сауданың

қысқаруы және соңында тоқтауына байланысты болды.

XVII ғ. ортасында Батыс Жетісудың Іле Алатауы-

нан Күрті өзеніне дейінгі бөлігін ойраттар жаулап алып,

олар Жоңғар хандығының құрамына енді. Сонымен, орыс

тарихи құжаттарындағы мәліметтер бойынша 1643 ж.

Жоңғар ханы Батыр қонтайшы (1635–1653) «соғысуға...

Казак Ордасындағы Жәңгір ханға, Жалаңтышқа және Ала-

тау қырғыздарына барды» және осы жорықтың барысын-

да «қонтайшы Алатау қырғыздары мен Тоқмақтардың он

мыңнан екі жерін алды». Төңкеріске дейінгі Түркістанның

әйгілі зерттеушісі Н. А. Аристовтың сенімді анықтамасы

бойынша, бұл жерде «Алатау қырғыздарының жері» деп Іле

Алатауының солтүстік тау бөктерінде көшіп жүрген қазақ

руларының Ұлы жүздерінің үлкен топтарын және олардың

көршілері-қырғыздарды; Тоқмақ шатқалы деп аталып

таралған тоқмақтардың көшіп-қонып жүрген жерлері Шу

аңғарын айтқан.

1646 ж. көктемде Батыр қонтайшы Батыс Жетісуға

қазақ ханыЖәңгірге (1644–1652) қарсы жаңа әскери жорық

ұйымдастырады, шайқас барысында «көп адамды өлтіріп,

Жәңгірдің ағасы мен әйелін, балаларын тағы да басқа

адамдарды тұтқынға алады». Осы әскери қақтығыс кезінде

адам жағынан және материалдық шығынға ұшыраған

қазақтар жоңғар ханымен бейбіт келісімшартқа отыруға

және өздерінің Іле Алатауындағы жерлері мен Қырғыз

жотасындағы тау бөктерін беруге мәжбүр болады, ол жер-

лерге беделді ойрат тайшылары Өшірту тайшы, Абылай

тайшы және Батырдың ұлы Сенге тайшылар 1646–1650 жж.

өздерінің қысқы ордаларын орналастырды.

Жоңғарлар жүз жылдан астам уақыт билік жүргізген

кезеңдегі бүгінгі Алматы қаласы орналасқан Батыс Жетісу

жері ойрат жазбаларында Шара-Бел деп аталады. Қытай

хроникалары мен XVIII ғ. ортасы мен XIX ғ. бірінші

жартысындағы «Пиндин чжуньгээр фанлюэ» (Жоңғария та-

туластыру жазбалары), «Сиюй тучжи», «Сиюй вэнь цзянь лу»,

«Сиюй шуй дау цзи» және басқа да жазбалардағы аймақтың

географиялық сипаттамаларында осындай атпен аталады.

Әйгілі ойрат ағартушысы Зая-пандитаның XVII ғ.

аяғында жазған жазба өмірбаянындағы дәлелдер бойын-

наличие монетного двора являются свидетельством того, что

здесь в X–XIII вв. находился город, уже тогда носивший, по-

видимому, название Алматы. Город в Х–ХII вв. был одним из

центров политической, экономической и культурной жизни

Караханидского, а затем Чагатаидского государств; это был

крупный населенный пункт, игравший важную роль в между-

народной торговле на Великом Шелковом пути.

Письменные источники скупо повествуют об истории

города в последующий период. В сочинении государствен-

ного деятеля первой половины XVI в. Захириддина Мухам-

меда Бабура имеются такие сведения: «Фергана – область в

пятом климате, находится на границе возделанных земель;

на востоке от нее – Кашгар, на западе – Самарканд, на юге –

горы Бадахшанской границы. На севере, хотя раньше были

города, подобные Алмалыку, Алмату и Янги, название которо-

го пишут в книге Таразкент, но они разрушены монголами, и

там совсем не осталось населенных мест». Об Алматы пишет

современник Бабура – Мирза Мухаммед Хайдар Дулати, назы-

вая этот город «одним из известнейших мест Могулистана».

Важным представляется вопрос о времени прекраще-

ния жизни города. По письменным источникам, это произо-

шло во второй половине XIV – конце XV в. С историческими

данными хорошо перекликаются и данные археологии. До-

казано, что упадок городов и урбанизации Жетысу прихо-

дится на конец XIV в. В это время происходит деградация

городов Тальхир, Каялык, Ики-Огуз и др. Упадок урбаниза-

ции был обусловлен ослаблением экономических связей

Илийской долины с соседними районами, что было вызвано

последствиями монгольского нашествия, междоусобицами

в государстве Чагатаидов; также причиной упадка явилось

сокращение и последующее прекращение международной

торговли на Великом Шелковом пути.

В середине XVII в. часть Западного Семиречья от За-

илийского Алатау до бассейна реки Курты была завоевана

ойратами и вошла в состав Джунгарского ханства. Так, по

сведениям российских исторических документов, в 1643 г.

джунгарский хан Батур-хунтайджи (1635–1653) «ходил-де

войною… на Янгир-царевича Казачьи орды, да на Ялантуша,

да на алатав-киргизов» и в ходе этого похода «взял-де он,

контайша, две землицы алатай-киргизов да токмаков тысяч

з десять». По верному определению известного дореволюци-

онного исследователя Туркестана Н. А. Аристова, под «зем-

лицами алатай-киргизов» здесь подразумевались северные

предгорья Заилийского Алатау, где кочевала большая груп-

па родов казахов Старшего жуза и их соседей – кыргызов;

Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы

1. Кенді Алтай

ның атласы

72. Алматы қаласы