Стр. 692 - ТОМ2

692
қазақтардың пір тұтып, қастерлейтін киелі орны болған.
Оның айналасына шоғырланған көп бейіттің аздаған бөлігі
ғана бізге жетті.
Қорқыт ата туралы аңыздар қазақ халқында ғана емес,
сондай-ақ түрікмен, қарақалпақ, түрік, әзірбайжандар мен
башқұрттар секілді басқа да түрік халықтары арасында да
кеңінен таралған. XV–XVII ғғ. әдеби ескерткіші «Дәдем Қорқыт
кітабы» Қорқыт өмір сүрген кезеңді Оғыз хан ұрпақтарының
аттары аңызға айналған дәуіріне жатқызады. Зерттеушілердің
басым көпшілігі Қорқыт туралы эпос Сырдарияның төменгі
сағасында IX–X ғғ. оғыздар мемлекетінің тұсында, XI ғ. дейінгі
аралыққа қатысты деп есептейді. В. В. Бартольдтың пікірі
бойынша «Қорқыт туралы хикая ислам дінін қабылдаған
оғыздарға мұсылмандыққа дейінгі кезеңнен мұраға қалып,
олар арқылы батысқа тараған».
Белгілі зерттеуші В. М. Жирмунскийдің айтуынша
«Қорқыт – халық аңыздарының желісі бойынша құралған
және Орта Азия көшпелі халықтарының патриархалдың
дәуіріндегі белгілі оқиғаларды әлеуметтік тұрғыдан сипат-
тайтын жинақталған образ».
«Дәдем Қорқыт кітабында» кейіннен бұл хикаяға әдеби
өңдеу жасалғанға ұқсайды, Қорқыт – ақ сақалды қария, ру
мавзолея. Мавзолей, по свидетельствам современников,
был объектом паломничества и почитания казахским на-
селением края. Вокруг него со временем образовалось об-
ширное кладбище, часть которого сохранилась до сегод-
няшнего дня.
Культ Коркыт-ата и легенды о нем бытуют и сегодня, и
не только у казахов, но и у других тюркских народов – туркмен,
каракалпаков, турков, азербайджанцев и башкир. Литера-
турный памятник XV–XVI вв. «Китаби деде Коркут» – «Кни-
га моего деда Коркута», созданный в Турции, относит время
жизни Коркыта к легендарной эпохе потомков Огуз-хана.
Как считает большинство исследователей, эпос о Коркыте
связан с периодом государства огузов на нижней Сырда-
рье в IX–X вв. и создан не позднее начала XI в. По мнению
В. В. Бартольда, «предания о Коркуте были унаследованы
принявшими ислам огузами от домусульманских времен
и принесены ими на запад».
По словам известного исследователя В. М. Жирмун-
ского, «Коркут – собирательный образ, созданный народ-
ным преданием и типичный как социальное обобщение
знаменательного явления патриархального века кочевых
народов Средней Азии. Тем не менее, многое в его чертах…
производит впечатление если не исторической правды, то,
во всяком случае, поэтического предания, основанного на
подлинных исторических фактах».
В «Китаби деде Коркут», являющейся поздней литера-
турной обработкой этих преданий, Коркыт – белобородый
старец, патриарх племени и вещий певец-сказитель.
В представлениях казахского народа, он – первый шаман,
бросивший вызов самой смерти, целитель, легендарный соз-
датель и хранитель народной мудрости, изобретатель кобыза,
композитор, отец и покровитель поэтов, музыкантов и баксы.
Знаменитый «Коркыт-кюй» – одно из лучших произведений
казахской народной музыки – считается творением Коркыт-
ата, передающим в музыке легенду о нем самом. Выдающий-
ся писатель Мухтар Ауэзов изложил содержание этого кюя
так: «Легенда рассказывает, что Коркыт, который смолоду не
мог примириться со скоротечностью человеческой жизни,
решил бороться против неизбежности смерти. Мучимый
своими мыслями и гонимый мечтой о бессмертии, Коркыт
уходит от людей, но везде и всюду он видит смерть: в лесу –
сгнившее и свалившееся дерево говорит ему о своей смерти
и о неизбежном конце для самого Коркыта, в степи – ковыль,
выгорая под солнцем, говорит о том же; даже мощные горы
поведали об ожидающем их разрушении, неизменно добав-
Сырдарияның құлама жар жағасындағы Қорқыт ата кесенесі.
1899 жылғы фотосуреттерден гравюра
Мавзолей Коркыт-ата на обрыве берега Сырдарьи.
Гравюра с фотографий 1899 года
Алтайдан Каспийге дейін. Қазақстанның табиғи, тарихи және мәдени ескерткіштері мен көрнекті орындары атласы
1. Кенді Алтай
ның атласы
11. Қорқы ата мемориалдық кешені